Volledige Werken. Deel 3. Japanse gesprekken. De school des levens. Ideeën, tweede bundel. De bruid daarboven. [enz]
De bruid daarboven
Aanvankelijk geschreven te Padang, waarschijnlijk in de laatste maanden van 1843 en de eerste van 1844; de titel luidde toen: De Eerloze. Deze oudste versie is niet bekend.
Op 15 November 1851 zond Douwes Dekker vanuit Menado een wellicht omgewerkte kopij naar de uitgever A.C. Kruseman te Haarlem, met de bedoeling dit stuk onder eigen naam te laten verschijnen. De titel was gewijzigd in: De Hemelbruid. Ook deze tweede versie is niet bekend.
In September 1859 nam Dekker dit stuk opnieuw ter hand, en in de hoop dat het zou worden opgevoerd, bood hij op 14 September 1859 de Amsterdamse toneeldirecteur J.E. de Vries een ingebonden afschrift aan. De titel luidde toen: De Bruid daarboven, en de auteursnaam: Multatuli, aangezien Dekker meende dat openlijke bemoeiingen met het toneel wellicht zijn kansen op een voortgezette ambtenaarsloopbaan in Indië zouden schaden. Tot een opvoering is het vóór 1864 echter niet gekomen.
In het Multatuli-Museum te Amsterdam bevindt zich een ingebonden handschrift, waarvan het titelblad enkele merkwaardige aantekeningen bevat. Onder de titel stond aanvankelijk: ‘burgerlijk tooneelspel, door Multatuli’. Dit werd doorgestreept en vervangen door: ‘Eene Jugend Sünde in Vijf bedrijven, van Max Havelaar’.
Aanvankelijk volgden er twee motto's:
Caroline: ‘Zie Holm... wien ik op aerde moge toebehooren,
- ik ben Uwe verloofde voor den Hemel!’
de Bruid daerboven, 4e B. 3e T.
De liefde overwint alle dingen.
Jakobus.
Later zijn deze motto's geschrapt en vervangen door de parodistische woorden:
‘Amhalia bhemhint chij den Graahaaf?’
‘O liefe fader, eeeuwig sal ik em beminne.’
Jan Gras
De eerste druk verscheen in December 1864:
De Bruid daarboven, door Multatuli. Tooneelspel in vijf bedrijven. Amsterdam, Firma R.C. Meijer, Kalverstraat, E. 246. 1864.
Een tweede oplaag werd afgedrukt in een deel der exemplaren van Minnebrieven, vierde oplaag, Amsterdam idem, 1865, en wel op de blz. 195-292.
De derde oplaag verscheen te Amsterdam, Firma R.C. Meijer, Kalverstraat, E 246. 1866.
Van het exemplaar in de Universiteitsbibliotheek te Leiden is het eerste vel genummerd 200-214, terwijl daarna de bladzijden 17-94 volgen.
Voorts werden van dit toneelstuk uitgegeven:
Vierde druk. Met naschrift. Amsterdam, G.L. Funke, 1872.
Vijfde druk. Met naschrift. Idem, 1880.
In 1875 verscheen onder de titel: ‘Infam cassirt. Nach einem dramatischen Motiv’ een Duitse bewerking in verhalend proza in de bundel: ‘Holländische Novellen’. Den Originalen nacherzählt von Ad. Glaser. Braunschweig, G. Westermann, 1875.
Van het Naschrift, in 1872 ontstaan, bezit het Multatuli-Museum veertien stroken manuscript.
De opgenomen tekst is overeenkomstig de druk van 1872, behoudens de navolgende varianten:
blz. 449 | r. 14 | Het stuk speelt, etc. - volgens 1864; in 1872: ontbreekt |
451 | 2 | stelt een kamer... voor - volgens 1880; in 1872: stelt voor een kamer |
451 | 17 | had ik - volgens 1880; in 1872: hadde ik |
blz. 452 | r. 11 | zou ik - volgens 1880; in 1872: zoude ik |
452 | 24 | gedruis - volgens 1880; in 1872: geruis |
454 | 23 | beste - volgens 1880; in 1872: lieve |
455 | 10 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
457 | 27 | verbazend - volgens 1880; in 1872: verbaasd |
458 | 21 | dank je - volgens 1880; in 1872: dank u |
459 | 20 | onzen kleinen - volgens 1880; in 1872: den kleinen |
459 | 23 | dan - volgens 1880; in 1872: dan voorts |
460 | 7 | dat we - volgens 1880; in 1872: dat |
460 | 8 | voor - volgens 1880; in 1872: wy voor |
461 | 11 | inderdaad - volgens 1880; in 1872: indedaad |
462 | 13 | Maar wat - volgens 1880; in 1872: wat |
462 | 21 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
463 | 13 | is het - volgens 1880; in 1872: is |
464 | 18 | in alles - volgens 1880; in 1872: alles |
465 | 1 | van het vorige toneel - volgens 1880; in 1872: des vorigen toneels |
465 | 23 | Holm? - volgens 1880; in 1872: Holm! |
465 | 36 | bezat - volgens 1880; in 1872: bezate |
466 | 12 | de wereld - volgens 1880; in 1872: der wereld |
466 | 19 | myn familie - volgens 1880; in 1872: myner familie |
468 | 4 | aan dacht - volgens 1880; in 1872: op dacht |
468 | 12 | kon - volgens 1880; in 1872: konde |
468 | 15 | en me - volgens 1880; in 1872: en |
468 | 25 | maar ik - volgens 1880; in 1872: maar |
468 | 30 | vroeg - volgens 1880; in 1872: vraagde |
469 | 7 | vroeg - volgens 1880; in 1872: vraagde |
470 | 30 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
472 | 2 | stelt een kamer in een hotel voor - volgens 1880; in 1872: stelt voor een kamer in een hotel |
472 | 22 | in Parys - volgens 1864; in 1872: te Parys |
473 | 21 | hier thuis - volgens 1880; in 1872: te huis |
473 | 35 | Dat kwam - volgens 1864; in 1872: Dit kwam |
474 | 10 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
475 | 2 | van de - volgens 1880; in 1872: der |
475 | 20 | dan - volgens 1880; in 1872: dus |
blz. 476 | r. 1 | ver - volgens 1880; in 1872: lang |
476 | 13 | rond - volgens 1880; in 1872: in het rond |
476 | 33 | heel - volgens 1880; in 1872: zeer |
477 | 31 | gaat zitten - volgens 1880; in 1872: zet zich |
479 | 3 | gek - volgens 1880; in 1872: zot |
479 | 18 | half vyf - volgens 1880; in 1872: half vyf ure |
480 | 18 | zei - volgens 1880; in 1872: zeide (drie maal) |
482 | 11 | eigenlyk niet - volgens 1880; in 1872: niet |
484 | 11 | maar - volgens 1880; in 1872: doch |
484 | 14 | versta je - volgens 1880; in 1872: hoort ge |
484 | 32 | scheelt je - volgens 1880; in 1872: schort u |
485 | 3 | Dat bevalt - volgens 1880; in 1872: Dit bevalt |
485 | 3 | Dat staat - volgens 1880; in 1872: Dit staat |
485 | 22 | Dat is - volgens 1864; in 1872: Dit is |
486 | 7 | Mars! - volgens 1880; in 1872: Ga! |
486 | 11 | zei - volgens 1880; in 1872: zeide |
487 | 38 | thuis - volgens 1880; in 1872: in huis |
488 | 5 | maar - volgens 1880; in 1872: slechts |
488 | 5 | vroeg - volgens 1880; in 1872: vraagde |
489 | 1 | al dat tuig - volgens 1880; in 1872: het tuig |
490 | 2 | gaat zitten - volgens 1880; in 1872: zet zich |
490 | 9 | godbetert - volgens 1880; in 1872: de hemel beware my |
490 | 23 | allons mourir - volgens 1880; in 1872: allons |
494 | 26 | hield - volgens 1880; in 1872: had |
494 | 31 | waard - volgens 1880; in 1872: waardig |
494 | 37 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
495 | 18 | meende - volgens 1880; in 1872: meendet |
496 | 26 | om te kunnen - volgens 1880; in 1872: opdat ik kunne |
496 | 30 | Wie dat zegt óók, zou ik denken. Dus is het een leugen - volgens 1880; in 1872: ontbreekt |
497 | 11 | trouwt - volgens 1880; in 1872: huwt |
498 | 10 | mooi - volgens 1880; in 1872: schoon |
499 | 18 | luid - volgens 1880; in 1872: luide |
499 | 28 | zei - volgens 1880; in 1872: zeide |
500 | 27 | En... - volgens 1880; in 1872: Heb ik u niet datgene |
blz. 501 | r. 22 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
501 | 25 | Armoede - volgens 1864; in 1872: Armoed |
501 | 35 | die - volgens 1880; in 1872: welke |
502 | 13 | Zei - volgens 1880; in 1872: Zeide |
504 | 26 | hy durfde - volgens 1864; in 1872: durfde |
504 | 27 | hy scheen - volgens 1864; in 1872: scheen |
505 | 13 | ge hem te vertellen - volgens 1880; in 1872: ge |
507 | 22 | dát meent - volgens 1864; in 1872: dit meent |
508 | 25 | zo kalm zo... - volgens 1880; in 1872: zo... |
509 | 9 | weerzien - volgens 1880; in 1872: wederzien |
510 | 21 | vandaag - volgens 1880; in 1872: heden |
510 | 30 | als de dag van gister - volgens 1880; in 1872: als ware het gister gebeurd |
510 | 31 | lichterlaaie - volgens 1864; in 1872: lichtelaaie |
511 | 8 | Holms hand - volgens 1880; in 1872: zyn hand |
511 | 10 | beste heer - volgens 1880; in 1872: lieve heer |
513 | 13 | vóór den tyd - volgens 1864; in 1872: voor den tyd |
513 | 29 | ener gelegenheid - volgens 1880; in 1872: der gelegenheid |
514 | 16 | van zyn - volgens 1880; in 1872: zyner |
515 | 15 | ik, ik ben - volgens 1880; in 1872: ik ben |
515 | 27 | bedenk dat ik gister nog een kind was - volgens 1880; in 1872: ik was gister nog een kind |
515 | 37 | zei - volgens 1880; in 1872: zeide |
515 | 37 | Armoede - volgens 1864; in 1872: Armoed |
515 | 38 | armoede - volgens 1864; in 1872: armoed |
520 | 3 | hem die eer - volgens 1864; in 1872: die eer |
520 | 33 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
523 | 19 | van de verslagenheid - volgens 1880; in 1872: der verslagenheid |
524 | 2 | zou tot stand gekomen zyn - volgens 1880; in 1872: ware tot stand gekomen |
524 | 18 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
524 | 33 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
527 | 30 | zou - volgens 1880; in 1872: zoude |
527 | 37 | had - volgens 1880; in 1872: hadde |
528 | 4 | stikte - volgens 1880; in 1872: snikte |
blz. 528 | r. 17 | kon - volgens 1880; in 1872: konde |
530 | 28 | Mais tout cela n'empêche pas... dat - volgens 1880; in 1872: Mais... ça n'empêche... pas dat |
530 | 32 | dat zo - volgens 1864; in 1872: dit zo |
535 | 24 | karakter en plichtsopvatting - volgens 1880; in 1872: karakter |
536 | 32 | natuur - volgens 1880; in 1872: zyn |
536 | 33 | is geweest - volgens 1880; in 1872: was |
540 | 38 | wel eens - volgens 1880; in 1872: wel |
542 | 21 | rekening houdt met - volgens 1880; in 1872: rekening houdt van |
543 | 8 | z'n mevrouwen - volgens 1880; in 1872: Mevrouw |
544 | 7 | en Terentius - volgens 1880; in 1872: Terentius en Aristophanes |
545 | 25 | doch - volgens 1880; in 1872: denn doch |
547 | 33 | La Mancha - volgens 1880; in 1872: Mancha |