Ideën, zesde bundel
1082.
Men ziet hier alweer dat de dogmatiek meer invloed heeft dan door velen geloofd wordt. Lang nadat ze werd uitgeroeid, en zelfs daar waar ze nooit zeer diep wortel schoot in 't gemoed van 'n byzonder persoon - gelyk by juffrouw Pieterse het geval was - ontwaren wy haar nawerking op de zeden. Indien geheel Italië protestants of turks werd, zou men na vele eeuwen nog blyvende sporen ontwaren van 't schynbaar vergeten katholicismus, en wie Engeland of Nederland katholiek maakte, zou altyd tot z'n verdriet ondervinden dat de door hem bewerkte bodem eenmaal bezaaid was geweest met 'n huichelachtig puritanismus of steile dordrechtery. Evenals in m'n zeeziekte-vertelling (229) heb ik hier geenszins 't oog op leerstellingen, maar op zeden, of juister gezegd: op onbewuste levensopvatting. Lang nadat álle godsdienst zal uitgeroeid wezen, of teruggedrongen naar de lagen der maatschappy, waar thans nog 't geloof heerst aan aardmannetjes en heksen, zullen wysgeer, kunstenaar, moralist en wetgever te stryden hebben met de zielewanstaltigheid welke door die godsdienst is veroorzaakt geworden.
De sedert tien eeuwen gedragen keten laat 'n moet na!