Volledige Werken. Deel 21. Brieven en dokumenten uit de jaren 1881-1882
[3 januari 1881 Brief van C. Vosmaer aan Multatuli en Mimi]
[6 januari 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[7 januari 1881 Advertentie voordracht Rotterdam (I)]
[8 januari 1881 Brief van Multatuli aan J.M. Haspels]
[8 januari 1881 Brief van Multatuli aan J.H. de Haas]
[8 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[9 januari 1881 Advertentie voordracht Amsterdam]
[9 januari 1881 Advertentie voordracht Tiel]
[9 januari 1881 Brief van Multatuli aan T. van der Tuuk]
[9 januari 1881 Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau]
[10 januari 1881 Voordracht te Rotterdam]
[10 januari 1881 Aantekeningen voordracht]
[11 januari 1881 Verslag voordracht Rotterdam in Nieuwe Rotterdamsche Crt]
[11 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[11 januari 1881 Brief van G.C. de Haas-Hanau aan Mimi]
[11 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[11 januari 1881 Brief van Multatuli aan J.G. Robbers]
[12 januari 1881 Advertentie voordracht Delft]
[12 januari 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[12 januari 1881 Brief van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[12 januari 1881 Voordracht te Amsterdam]
[12 januari 1881 Aantekeningen voordracht]
[12 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[12 januari 1881 Verslag voordracht Rotterdam in Rotterdamsch Nieuwsblad]
[13 januari 1881 Voordracht te Leiden]
[13 januari 1881 Aantekeningen voordracht]
[14 januari 1881 Brief van Mimi aan G.C. de Haas-Hanau]
[14 januari 1881 Verslag voordracht Amsterdam in Algemeen Handelsblad]
[14 januari 1881 Verslag voordracht Amsterdam in Het Nieuws van den Dag]
[14 januari 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[14 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[14 januari 1881 Voordracht te Delft]
[15 januari 1881 Verslag voordracht Leiden in Leidsch Dagblad]
[15 januari 1881 Advertentie voordracht Dordrecht]
[15 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[15 januari 1881 Verslag voordracht Leiden in Leidsche Crt.]
[15 januari 1881 Brief van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[15 januari 1881 Brief van Mimi aan D.R. Mansholt]
[15 januari 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[16 januari 1881 Advertentie voordracht Breda]
[16 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[17 januari 1881 Advertentie voordracht Schiedam]
[17 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[18 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[18 januari 1881 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[18 januari 1881 Herinnering W.L. Penning aan voordracht Schiedam]
[18 januari 1881 Advertentie voordracht Zaltbommel]
[18 januari 1881 Voordracht te Schiedam]
[18 januari 1881 Aantekeningen voordracht]
[19 januari 1881 Verslag voordracht Leiden in Minerva]
[19 januari 1881 Advertentie voordracht Haarlem]
[19 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[20 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[20 januari 1881 Verslag voordracht Schiedam in Schiedamsche Crt.]
[20 januari 1881 Brief van Multatuli aan J.M. Haspels]
[21 januari 1881 Advertentie voordracht 's-Gravenhage]
[21 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[21 januari 1881 Voordracht te Haarlem]
[21 januari 1881 Herinneringen P.J. van Eldik Thieme aan voordracht Haarlem]
[22 januari 1881 Advertentie voordracht 's-Hertogenbosch]
[22 januari 1881 Brief van Multatuli aan C. Vosmaer]
[22 januari 1881 Voordracht te 's-Gravenhage]
[22 januari 1881 Aantekeningen voordracht]
[23 januari 1881 Verslag voordracht Rotterdam in Brielsche Crt.]
[23 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[23 januari 1881 Verslag voordracht Amsterdam in De Amsterdammer]
[24 januari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi en Wouter]
[24 januari 1881 Brief van Mimi aan Multatuli]
[24 januari 1881 Verslag voordracht Haarlem in Opregte Haarlemsche Crt.]
[25 januari 1881 Voordracht Dordrecht afgelast]
[25 januari 1881 Advertentie voordracht Middelburg]
[25 januari 1881 Verslag voordracht 's-Gravenhage in Het Vaderland]
[25 januari 1881 Briefkaart Multatuli aan Mimi]
[25 januari 1881 Voordracht te Breda]
[26 januari 1881 Telegram Multatuli aan Mimi]
[26 januari 1881 Voordracht te 's-Hertogenbosch]
[27 januari 1881 Voordracht te Middelburg]
[29 januari 1881 Verslag voordracht Middelburg in Middelburgsche Crt.]
[29 januari 1881 Verslag voordracht 's-Gravenhage in De Nederlandsche Spectator]
[30 januari 1881 Advertentie voordracht Gouda]
[31 januari 1881 Brief van Multatuli aan J.G. Robbers]
[2 februari 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[3 februari 1881 Advertentie voordracht Zutphen]
[3 februari 1881 Brief van Multatuli aan T. Tal]
[4 februari 1881 Brief van T. Tal aan Multatuli]
[4 februari 1881 Voordracht te Zaltbommel]
[5 februari 1881 Voordracht te Helmond]
[7 februari 1881 Advertentie voordracht Utrecht]
[7 februari 1881 Voordracht te Gouda]
[8 februari 1881 Advertentie en bericht voordracht Amersfoort]
[8 februari 1881 Brief van Multatuli aan J.L. Beijers]
[8 februari 1881 Voordracht te Utrecht]
[9 februari 1881 Verslag voordracht Utrecht in Utrechtsch Dagblad]
[9 februari 1881 Advertentie voordracht Hengelo]
[9 februari 1881 Advertentie voordracht Enschedé]
[9 februari 1881 Verslag voordracht Gouda]
[9 februari 1881 Voordracht te Amersfoort]
[10 februari 1881 Voordracht te Zutphen]
[10 februari 1881 Aantekeningen voordracht]
[10 februari 1881 Herinneringen J. de Meester aan voordracht Zutphen]
[11 februari 1881 Voordracht te Hengelo]
[12 februari 1881 Verslag voordracht Zutphen in Zutphensche Crt.]
[12 februari 1881 Verslag voordracht Amersfoort in Nieuwe Amersfoortsche Crt.]
[12 februari 1881 Voordracht te Enschedé]
[14 februari 1881 Briefkaart van Multatuli aan T. Tal]
[14 februari 1881 Verslag voordracht Zutphen in Zutphensche Crt. (vervolg)]
[15 februari 1881 Advertentie Th. Postma in Leeuwarder Crt.]
[15 februari 1881 Advertentie voordracht Dordrecht]
[16 februari 1881 Advertentie voordracht Arnhem]
[16 februari 1881 Verslag voordracht Hengelo en voordracht Enschedé in Tubantia]
[16 februari 1881 Voordracht te Dordrecht]
[17 februari 1881 Brief van Multatuli aan E. Douwes Dekker]
[17 februari 1881 Brief van Multatuli aan V. Bruinsma]
[18 februari 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[februari 1881 Brief van Multatuli aan J. van der Hoeven]
[19 februari 1881 Advertentie voordracht Dokkum]
[19 februari 1881 Advertentie voordracht Sneek]
[19 februari 1881 Brief van Multatuli aan C. Vosmaer]
[20 februari 1881 Brief van Multatuli aan een onbekende]
[21 februari 1881 Brief van Mimi aan C. Vosmaer]
[21 februari 1881 Brief van Multatuli aan J. van der Hoeven]
[21 februari 1881 Advertentie voordracht Harlingen]
[21 februari 1881 Bericht inzake voordracht Harlingen]
[21 februari 1881 Brief van Mimi aan G.C. de Haas-Hanau]
[23 februari 1881 Verslag voordracht Arnhem in Arnhemsche Crt.]
[23 februari 1881 Voordracht te Harlingen]
[24 februari 1881 Advertentie voordracht Leeuwarden]
[24 februari 1881 Advertentie voordracht Groningen]
[24 februari 1881 Voordracht te Leeuwarden]
[25 februari 1881 Verslag voordracht Harlingen in de Harlinger Crt.]
[25 februari 1881 Voordracht te Dokkum]
[26 februari 1881 Verslag voordracht Dokkum in Oostergo]
[26 februari 1881 Voordracht te Sneek]
[februari 1881 Brief van Mimi aan Multatuli]
[28 februari 1881 Verslag voordracht Leeuwarden in de Leeuwarder Crt.]
[28 februari 1881 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[28 februari 1881 Advertentie voordracht Scheemda]
[28 februari 1881 Voordracht te Groningen]
[28 februari 1881 Aantekeningen voordracht]
[1 maart 1881 Advertentie voordracht Assen]
[2 maart 1881 Verslag voordracht Groningen in Prov. Groninger Crt.]
[2 maart 1881 Verslag voordracht Sneek in de Sneeker Crt.]
[2 maart 1881 Voordracht te Sappemeer]
[2 maart 1881 Aantekeningen voordracht]
[3 maart 1881 Advertentie voordracht Schagen]
[3 maart 1881 Briefkaart van Multatuli aan J.H. de Haas]
[3 maart 1881 Voordracht te Veendam]
[4 maart 1881 Advertentie voordracht Deventer]
[4 maart 1881 Brief van Multatuli aan J.M. Haspels]
[4 maart 1881 Voordracht te Stadskanaal]
[5 maart 1881 Voordracht te Scheemda]
[6 maart 1881 Advertentie voordracht Nijmegen]
[7 maart 1881 Verslag voordracht Veendam in de Prov. Groninger Crt.]
[7 maart 1881 Advertentie voordracht Winschoten]
[7 maart 1881 Voordracht te Winschoten]
[8 maart 1881 Brief van Multatuli aan T. van der Tuuk]
[8 maart 1881 Verslag voordracht Sappemeer in de Prov. Groninger Crt.]
[8 maart 1881 Voordracht te Assen]
[9 maart 1881 Advertentie voordracht Zwolle]
[9 maart 1881 Bericht in Prov. Groninger Crt.]
[9 maart 1881 Verslag voordracht Winschoten in Prov. Groninger Crt.]
[9 maart 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[9 maart 1881 Voordracht te Zwolle]
[10 maart 1881 Brief van D.R. Mansholt aan H. de Raaf]
[10 maart 1881 Verslag voordracht Scheemda in Prov. Groninger Crt.]
[10 maart 1881 Voordracht te Deventer]
[11 maart 1881 Verslag voordracht Deventer in de Deventer Crt.]
[11 maart 1881 Verslag voordracht Zwolle in de Prov. Overijsselsche en Zwolsche Crt.]
[12 maart 1881 Advertentie voordracht Zaandijk]
[12 maart 1881 Verslag voordracht Winschoten in de Winschoter Crt.]
[maart 1881 Aantekeningen Vosmaer inzake Tandem]
[maart 1881 Brief van Mimi aan G.C. de Haas-Hanau]
[14 maart 1881 Voordracht te Nijmegen]
[14 maart 1881 Aantekening kassaboek De Harmonie]
[maart 1881 Advertentie voordracht Den Helder]
[15 maart 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[maart 1881 Brief van Wouter aan Multatuli]
[16 maart 1881 Verslag voordracht Groningen in Minerva]
[maart 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[16 maart 1881 Verslag van een voordracht over Multatuli in Minerva]
[17 maart 1881 Voordracht te Den Helder]
[18 maart 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[18 maart 1881 Advertentie voordracht Tiel]
[18 maart 1881 Voordracht te Schagen]
[19 maart 1881 Verslag voordracht Assen in de Prov. Drentsche en Asser Crt.]
[19 maart 1881 Advertentie voordracht Rotterdam (II)]
[19 maart 1881 Voordracht te Zaandijk]
[20 maart 1881 Verslag voordracht Schagen in de Schager Crt.]
[20 maart 1881 Brief van Mimi aan G.C. de Haas-Hanau]
[21 maart 1881 Voordracht op Texel]
[23 maart 1881 Verslag voordracht Zaandijk in de Zaanlandsche Crt.]
[23 maart 1881 Brief van Multatuli aan J. van der Hoeven]
[23 maart 1881 Voordracht te Rotterdam]
[23 maart 1881 Aantekeningen voordracht]
[24 maart 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[24 maart 1881 Telegram van Multatuli aan A. Merens]
[24 maart 1881 Verslag voordracht Rotterdam in de Nieuwe Rotterdamsche Crt.]
[26 maart 1881 Brief van G.L. Funke aan Mimi]
[26 maart 1881 Ingezonden brieven in de Zaanlandsche Crt.]
[27 maart 1881 Advertentie voordracht Gorkum]
[28 maart 1881 Voordracht te Gorkum]
[30 maart 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[30 maart 1881 Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau]
[30 maart 1881 Ingezonden Stuk in de Zaanlandsche Crt.]
[30 maart 1881 Voordracht te Sliedrecht]
[31 maart 1881 Verslag voordracht Gorkum in de Nieuwe Gorinchemsche Crt.]
[31 maart 1881 Voordracht te Tiel]
[2 april 1881 Verslag voordracht Tiel in de Nieuwe Tielsche Crt.]
[2 april 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[3 april 1881 Verslag voordracht Rotterdam in de Brielsche Crt.]
[4 april 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[6 april 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[6 april 1881 Ingezonden Stuk in de Zaanlandsche Crt.]
[7 april 1881 Advertentie voordracht Utrecht]
[8 april 1881 Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau]
[8 april 1881 Advertentie afgelasting voordracht Utrecht]
[9 april 1881 Ingezonden Stuk in de Zaanlandsche Crt.]
[9 april 1881 Brief van Multatuli aan J. Ensing]
[11 april 1881 Brief van Multatuli aan Mimi]
[12 april 1881 Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau]
[14 april 1881 Kaartje van G.C. de Haas-Hanau en haar dochter]
[18 april 1881 Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau]
[april 1881 Brief van H.C. de Wolff aan G.C. de Haas-Hanau]
[22 april 1881 Brief van G.C. de Haas-Hanau aan Mimi]
[30 april 1881 Brief van Mimi aan G.C. de Haas-Hanau]
[1 mei 1881 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[3 mei 1881 Brief van Multatuli aan S.E.W. Roorda van Eysinga]
[5 mei 1881 Brief van S.E.W. Roorda van Eysinga aan Multatuli]
[6 mei 1881 Brief van Multatuli aan R.J.A. Kallenberg v.d. Bosch]
[8 mei 1881 Brief van Multatuli aan R.J.A. Kallenberg v.d. Bosch]
[10 mei 1881 Brief van T.H. de Beer aan Multatuli]
[14 mei 1881 Brief van Multatuli aan V. en H. Bruinsma]
[15 mei 1881 Brief van W.L. Penning aan C. Vosmaer]
[21 mei 1881 Intrek in het huis Auf der Kreuzkirch]
[mei 1881 Herinneringen van Saalwachter, Hilgert en Sinning]
[23 mei 1881 Brief van Multatuli aan J. van der Hoeven]
[24 mei 1881 Brief van Multatuli en Mimi aan C. Merens-Hamminck Schepel]
[4 juni 1881 Briefkaart van T.H. de Beer aan Multatuli]
[4 juni 1881 Briefkaart van T.H. de Beer aan Multatuli]
[7 juni 1881 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[8 juni 1881 Brief van Multatuli aan T.H. de Beer
[9 juni 1881 Brief van T.H. de Beer aan Multatuli]
[13 juni 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[14 juni 1881 Briefkaart van Multatuli aan G.L. Funke]
[15 juni 1881 Brief van Multatuli aan T.H. de Beer]
[16 juni 1881 Briefkaart van Multatuli aan T.H. de Beer]
[17 juni 1881 Brief van Multatuli aan N. Braunius Oeberius]
[19 juni 1881 Brief van G.L. Funke aan Multatuli]
[25 juni 1881 Brief van 8 juni aan T.H. de Beer in De Portefeuille]
[26 juni 1881 Brief van Multatuli aan J.G. Robbers]
[27 juni 1881 Briefkaart van G.L. Funke aan Multatuli]
[28 juni 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[28 juni 1881 Briefkaart van T.H. de Beer aan Multatuli]
[29 juni 1881 Artikel in Het Nieuws van den Dag]
[29 juni 1881 Brief van G.L. Funke aan Multatuli]
[30 juni 1881 Telegram van Multatuli aan T.H. de Beer]
[juli 1881 Brief van T.H. de Beer aan A.S. Kok]
[1 juli 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[1 juli 1881 Brief van T.H. de Beer aan Multatuli]
[2 juli 1881 Twee artikeltjes in Uilenspiegel]
[2 juli 1881 Bericht in Het Nieuws van den Dag]
[2 juli 1881 Brief van Multatuli aan T.H. de Beer]
[2 juli 1881 Bericht van T.H. de Beer in De Portefeuille]
[3 juli 1881 Brief van G.L. Funke aan Multatuli]
[3 juli 1881 Briefkaart van Multatuli aan T.H. de Beer]
[3 juli 1881 Brief van T.H. de Beer aan Multatuli]
[4 juli 1881 Briefkaart van Multatuli aan T.H. de Beer]
[4 juli 1881 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[5 juli 1881 Briefkaart van Multatuli aan T.H. de Beer]
[6 juli 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[9 juli 1881 Brief van Multatuli aan T.H. de Beer in De Portefeuille]
[10 juli 1881 Brief van Mimi aan G.C. de Haas-Hanau]
[11 juli 1881 Briefkaart van T.H. de Beer aan Multatuli]
[19 juli 1881 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[20 juli 1881 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[23 juli 1881 Artikel van G.J.P. de la Valette in De Portefeuille]
[Herinneringen G.J.P. de la Valette]
[25 juli 1881 Brief van Multatuli aan J.G. Robbers]
[26 juli 1881 Opdracht in exemplaar Vorstenschool]
[1 augustus 1881 Brief van S.E.W. Roorda van Eysinga aan Multatuli]
[2 augustus 1881 Brief van Multatuli aan J.G. Robbers]
[5 augustus 1881 Brief van G.C. de Haas-Hanau aan Mimi]
[5 augustus 1881 Briefkaart van Multatuli aan T.H. de Beer]
[6 augustus 1881 Brief van Multatuli aan J.B.H. Bremer]
[14 augustus 1881 Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau]
[17 augustus 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[17 augustus 1881 Multatuli's kleinzoon Guido Bassani geboren]
[21 augustus 1881 Brief van Multatuli aan E. Douwes Dekker]
[24 augustus 1881 Brief van G.L. Funke aan Multatuli]
[26 augustus 1881 Briefkaart van Multatuli aan G.L. Funke]
[27 augustus 1881 Briefkaart van G.L. Funke aan Multatuli]
[28 augustus 1881 Brief van Mimi aan W.A. Paap]
[31 augustus 1881 Briefkaart van Multatuli aan T.H. de Beer]
[31 augustus 1881 Brief van Multatuli aan E. Douwes Dekker]
[31 augustus 1881 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[31 augustus 1881 Briefkaart van Multatuli aan G.L. Funke]
[1 september 1881 Betaling Tandem door M.J. de Witt Hamer]
[6 september 1881 Brief van Multatuli aan V. en H. Bruinsma]
[13 september 1881 Brief van Multatuli aan E. Douwes Dekker]
[13 september 1881 Brief van Multatuli aan M.J. de Witt Hamer]
[26 september 1881 Brief van Multatuli aan J.M. Haspels]
[1 oktober 1881 Brief van Multatuli aan een onbekende]
[2 oktober 1881 Brief van Mimi en Multatuli aan J.B.H. Bremer en C. Bremer-Snelleman]
[4 oktober 1881 Bericht J. Muusses & Co. in het Nieuwsblad voor den boekhandel]
[7 oktober 1881 Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau]
[8 oktober 1881 Ingezonden Brief in De Nederlandsche Spectator]
[oktober 1881 Circulaire boekhandel 5e druk Max Havelaar]
[10 oktober 1881 Brief van Mimi en Multatuli aan J.B.H. Bremer en C. Bremer-Snelleman]
[10 oktober 1881 Brief van Wouter aan J.B.H. Bremer en C. Bremer-Snelleman]
[12 oktober 1881 Brief van Multatuli aan R.J.A. Kallenberg v.d. Bosch]
[13 oktober 1881 Brief van Multatuli aan A.D. Baron van Verschuer]
[14 oktober 1881 Advertentie in het Nieuwsblad voor den boekhandel]
[15 oktober 1881 Brief van Multatuli aan D.J. Korteweg]
[16 oktober 1881 Brief van Multatuli en Mimi aan E. Douwes Dekker en T.C. Douwes Dekker Heijning]
[18 oktober 1881 Brief van D.J. Korteweg aan Multatuli]
[18 oktober 1881 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[20 oktober 1881 Briefkaart van Multatuli aan D.J. Korteweg]
[20 oktober 1881 Brief van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[20 oktober 1881 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[21 oktober 1881 Brief van Multatuli aan V. Bruinsma]
[21 oktober 1881 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[21 oktober 1881 Brief van Wouter aan E. Douwes Dekker en T.C. Douwes Dekker-Heijning]
[23 oktober 1881 Briefkaart van Multatuli aan E. Douwes Dekker]
[23 oktober 1881 Briefkaart van Multatuli aan J.H. de Haas]
[25 oktober 1881 Brief van Multatuli aan G.L. Funke]
[25 oktober 1881 Briefkaart van Multatuli aan W.A. Paap]
[26 oktober 1881 Brief van D.R. Mansholt aan H. de Raaf]
[27 oktober 1881 Brief van G.L. Funke aan Multatuli]
[27 oktober 1881 Brief van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[29 oktober 1881 Brief van Multatuli aan E. Douwes Dekker en T.C. Douwes Dekker-Heijning]
[31 oktober 1881 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[1 november 1881 Vijfde druk Max Havelaar]
[2 november 1881 Briefkaart van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[4 november 1881 Telegram van Multatuli aan Maatschappij Elsevier]
[9 november 1881 Brief van Multatuli aan G.J.P. de la Valette]
[9 november 1881 Bespreking Max Havelaar in de Arnhemsche Crt.]
[11 november 1881 Brief van Multatuli aan E. Douwes Dekker en T.C. Douwes Dekker-Heijning]
[12 november 1881 Bericht over 5de druk Max Havelaar in De Nederlandsche Spectator]
[december 1881 Brief van Mimi aan C. Bremer-Snelleman]
[1 december 1881 Brief van G.C. de Haas-Hanau aan Mimi]
[6 december 1881 Advertentie in de Arnhemsche Crt.]
[6 december 1881 Brief van Multatuli aan E. Douwes Dekker]
[13 december 1881 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[25 december 1881 Redaktioneel schrijven in het Algemeen Handelsblad]
[25 december 1881 M.T.H. Perelaer in het Algemeen Handelsblad]
[28 december 1881 Brief van Multatuli aan H.L.F. Pisuisse]
[28 december 1881 Brief van Multatuli aan R.J.A. Kallenberg v.d. Bosch]
[28 december 1881 Brief van Multatuli aan V. Bruinsma]
[29 december 1881 Brief van Multatuli aan J.M. Haspels]
[december 1881 Brief van Multatuli aan J. Versluys]
[29 december 1881 Brief van Multatuli aan R.J.A. Kallenberg v.d. Bosch]
[1881 Aantekeningen in het Memoriaal]
[Ongedateerde aantekeningen inzake de voordrachten 1878-1881]
Overzicht van de in 1881 door Multatuli gehouden voordrachten
Het jaar 1882 tot de verschijning van de circulaire ‘Landgenoten’
[1 januari 1882 Brief van Mimi aan G.C. de Haas-Hanau]
[2 januari 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[2 januari 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[8 januari 1882 Artikel over Lebak in De Amsterdammer]
[8 januari 1882 Brief van Multatuli aan J.A. Roessingh van Iterson]
[8 januari 1882 Briet van G.C. de Haas-Hanau aan J.M. Haspels]
[11 januari 1882 Briefkaart van Multatuli aan V. Bruinsma]
[16 januari 1882 Briefkaart van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[21 januari 1882 Artikel van C. Vosmaer in De Nederlandsche Spectator]
[22 januari 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[23 januari 1882 Brief van J.A. Roessingh van Iterson aan D.J. Korteweg]
[23 januari 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[29 januari 1882 Artikel van V. Bruinsma in De Amsterdammer]
[29 januari 1882 Brief van C.J.H. van den Broek aan V. Bruinsma]
[30 januari 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[30 januari 1882 Brief van S. Katz aan V. Bruinsma]
[30 januari 1882 Briefkaart van J. Blankman aan V. Bruinsma]
[31 januari 1882 Briefkaart van W.H. van Heijningen Jr. aan V. Bruinsma]
[januari 1882 Brochure van M.T.H. Perelaer]
[3 februari 1882 Brief van M.T.H. Perelaer aan V. Bruinsma]
[februari 1882 Ontwerp circulaire]
[4 februari 1882 Brief van D.J. Korteweg aan P.A. Tiele]
[5 februari 1882 Ingezonden Brief in De Amsterdammer]
[5 februari 1882 Artikel in de Kamper Crt.]
[februari 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[6 februari 1882 Brief van C.J.H. van den Broek aan V. Bruinsma]
[6 februari 1882 Brief van J. Deutz aan V. Bruinsma]
[6 februari 1882 Brief van J.A. Roessingh van Iterson aan A.S. Kok]
[7 februari 1882 Briefkaart van C. Vosmaer aan V. Bruinsma]
[Februari 1882 Brief van J. Versluys aan een onbekende]
[8 februari 1882 Brief van D.J. Korteweg aan P.A. Tiele]
[8 februari 1882 Brief van Edu aan een onbekende]
[8 februari 1882 Artikel in het Dagblad]
[9 februari 1882 Brief van M.T.H. Perelaer aan V. Bruinsma]
[9 februari 1882 Brief van M.T.H. Perelaer aan J.A. Roessingh van Iterson]
[9 februari 1882 Brief van J.A. Roessingh van Iterson aan A.S. Kok]
[9 februari 1882 Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau]
[10 februari 1882 Brief van W.J. Vervloet aan J.A. Roessingh van Iterson]
[11 februari 1882 Brief van W.H. van Heijningen Jr. aan V. Bruinsma]
[11 februari 1882 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[11 februari 1882 Briefkaart van F. van der Goes aan V. Bruinsma]
[11 februari 1882 Brief van J.M. Haspels aan V. Bruinsma]
[11 februari 1882 Brief van J. Manuel Engelbrecht aan De Amsterdammer]
[11 februari 1882 Brief van Mimi aan G.C. de Haas-Hanau]
[februari 1882 Portret van Wouter Bernhold]
[12 februari 1882 Brief van D.J. Korteweg aan P.A. Tiele]
[12 februari 1882 Artikel van V. Bruinsma in De Amsterdammer]
[12 februari 1882 Brief van P.W. van Gelderen aan V. Bruinsma]
[12 februari 1882 Brief van J.H. Geraets Jr. aan V. Bruinsma]
[12 februari 1882 Briefkaart van J.R. van Minden aan V. Bruinsma]
[12 februari 1882 Briefkaart van J. Vonk aan V. Bruinsma]
[12 februari 1882 Briefkaart van A. v. Baalen en A. Dorsman aan V. Bruinsma]
[12 februari 1882 Brief van J.A. Roessingh van Iterson aan D.J. Korteweg]
[12 februari 1882 Artikel in de Kamper Crt.]
[13 februari 1882 Brief van J. Eekhof aan V. Bruinsma]
[13 februari 1882 Briefkaart van W.N. de Brakke aan V. Bruinsma]
[13 februari 1882 Briefkaart van J. Jeronimo de Vries aan V. Bruinsma]
[13 februari 1882 Briefkaart van P.W. Gosler aan V. Bruinsma]
[13 februari 1882 Brief van B.v. Ommeren aan V. Bruinsma]
[13 februari 1882 Brief van Mimi aan C. Bremer-Snelleman]
[13 februari 1882 Briefkaart van Van den Berg aan V. Bruinsma]
[13 februari 1882 Brief van P.C. Vis aan V. Bruinsma]
[14 februari 1882 Brief van A.A. van Elk aan V. Bruinsma]
[14 februari 1882 Brief van J.H.C. Kern aan P.A. Tiele]
[14 februari 1882 Briefkaart van S.T.A.D. van de Berg aan V. Bruinsma]
[15 februari 1882 Brief van P.F. Vos aan V. Bruinsma]
[15 februari 1882 Briefkaart van N. Middelkoop aan V. Bruinsma]
[15 februari 1882 Briefkaart van M. Duparc aan V. Bruinsma]
[15 februari 1882 Briefkaart van J. Versluys aan V. Bruinsma]
[15 februari 1882 Brief van J.C. de Vos aan J. Versluys]
[februari 1882 Brief van J. Versluys aan V. Bruinsma]
[15 februari 1882 Briefkaart van G.P. Rouffaer aan V. Bruinsma]
[15 februari 1882 Koncept-brief van D.J. Korteweg aan J.A. van den Broek]
[15 februari 1882 Brief van F. van der Goes aan V. Bruinsma]
[15 februari 1882 Brief van Multatuli aan D.R. Mansholt]
[februari 1882 Brief van W.H. van Dissel aan V. Bruinsma]
[februari 1882 Brief van Utrechtse studenten aan V. Bruinsma]
[16 februari 1882 Brief van P. Hulst aan V. Bruinsma]
[16 februari 1882 Brief van J.A. van den Broek aan D.J. Korteweg]
[17 februari 1882 Brief van J.H. Anschütz aan V. Bruinsma]
[17 februari 1882 Briefkaart van J. Hobbel aan V. Bruinsma]
[18 februari 1882 Brief van Multatuli aan M.C. van der Hoeven-Meyer]
[19 februari 1882 Briefkaart van G. Heymans aan V. Bruinsma]
[19 februari 1882 Brief van D.J. Korteweg aan P.A. Tiele]
[19 februari 1882 Koncept-brief van D.J. Korteweg aan A. des Amorie van der Hoeven]
[19 februari 1882 Brief van Mimi aan C. Bremer-Snelleman]
[19 februari 1882 Briefkaart van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[19 februari 1882 Artikel in de Kamper Crt.]
[20 februari 1882 Brief van P.F. Abell aan V. Bruinsma]
[20 februari 1882 Briefkaart van H.P. Grothe aan V. Bruinsma]
[20 februari 1882 Briefkaart van M.J. de Marees van Swinderen aan V. Bruinsma]
[20 februari 1882 Briefkaart van A.J. Fraens aan V. Bruinsma]
[20 februari 1882 Brief van C. van Nievelt aan het comité Huldeblijk]
[20 februari 1882 Brief van J. Versluys aan V. Bruinsma]
[21 februari 1882 Briefkaart van J. de Koo aan V. Bruinsma]
[21 februari 1882 Brief van A. des Amorie van der Hoeven aan D.J. Korteweg]
[23 februari 1882 Briefkaart van Vreedenberg aan V. Bruinsma]
[23 februari 1882 Brief van Multatuli aan G.J.P. de la Valette]
[24 februari 1882 Brief van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[25 februari 1882 Brief van J.W. van Wijhe aan V. Bruinsma]
[26 februari 1882 Brief van J. Rietsema aan V. Bruinsma]
[26 februari 1882 Artikel W.B. Bergsma in De Amsterdammer]
[27 februari 1882 Artikel in de Provinciale Groninger Crt.]
[27 februari 1882 Brief van A.W. Tresling aan V. Bruinsma]
[27 februari 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[27 februari 1882 Brief van Multatuli aan J.B.H. Bremer en C. Bremer-Snelleman]
[28 februari 1882 Brief van Multatuli aan J.B.H. Bremer en C. Bremer-Snelleman]
[28 februari 1882 Briefkaart van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[maart 1882 Artikel van P. Westra in Noord en Zuid]
[maart 1882 Brief van J.W.E. Duitz aan V. Bruinsma]
[1 maart 1882 Verjaarsversje van Wouter voor Multatuli]
[2 maart 1882 Geschenk van mevr. G.C. de Haas-Hanau]
[2 maart 1882 Artikel in de Kamper Crt.]
[3 maart 1882 Brief van Mimi en Multatuli aan M.C. van der Hoeven-Meyer]
[3 maart 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[5 maart 1882 Ingezonden Brief van V. in De Amsterdammer]
[5 maart 1882 Brief van P.F. Abell aan V. Bruinsma]
[6 maart 1882 Brief van P.H. Ritter aan Multatuli]
[6 maart 1882 Brief van Multatuli aan G.C. de Haas-Hanau]
[7 maart 1882 Artikel van M.T.H. Perelaer in Het Vaderland]
[7 maart 1882 Briefkaart van Multatuli aan J. Waltman Jr.]
[8 maart 1882 Gedrukte brief van de voorlopige huldeblijkcommissie]
[8 maart 1882 Brief van J.A. Roessingh van Iterson aan D.J. Korteweg]
[8 maart 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[10 maart 1882 Ingezonden Stuk van H.J. Vervloet in het Algemeen Handelsblad]
[11 maart 1882 Briefkaart Zeeuwse onderwijzers aan V. Bruinsma]
[11 maart 1882 Vlugmaren van C. Vosmaer in De Nederlandsche Spectator]
[11 maart 1882 Briefkaart van J. de Groot aan V. Bruinsma]
[12 maart 1882 Brief van J. Versluys aan V. Bruinsma]
[12 maart 1882 Brief van D.J. Korteweg aan V. Bruinsma]
[12 maart 1882 Ingezonden Brief van J.H. Geraets Jr. in De Amsterdammer]
[13 maart 1882 Ingezonden Stuk van Van der Hoeven in Het Vaderland]
[13 maart 1882 Brief van S.E.W. Roorda van Eysinga aan Multatuli]
[14 maart 1882 Brief van Multatuli aan P.H. Ritter]
[14 maart 1882 Brief van S.E.W. Roorda van Eysinga aan Multatuli]
[14 maart 1882 Brief van Multatuli aan C. Vosmaer]
[14 maart 1882 Brief van Multatuli aan W.A. Paap]
[15 maart 1882 Brief van Edu aan een onbekende]
[15 maart 1882 Brief van D.J. Korteweg aan enkele verspreiders van de circulaire]
[15 maart 1882 Gedrukte brief van de hoofd-commissie Huldeblijk]
[7 oktober 1881
Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau]
7 oktober 1881
Brief van Multatuli aan J.H. de Haas en G.C. de Haas-Hanau. Drie dubbele velletjes postpapier, waarvan blz. 1-9 en 10(½) beschreven. (M.M.)
De brief werd op 8 oktober voltooid.
Nieder-Ingelheim 7 Oktob 1881 beste De Haas en lieve Lina! Ge moet wel denken dat ik U vergeet of althans verwaarloos. By elk ontvangen pakket rotterdammers [1.] Rotterdammers: opgestuurde nummers van de Nieuwe Rotterdamsche Courant. is 't me als 'n wroeging dat ik niets van me deed hooren. Byna doorgaande was 't de zucht om meer dan 'n kort woord te schry-ven. M'n laatste brief, ik weet het, brak af met ‘morgen meer’. En die ‘morgen’ kwam niet. Sedert dien tyd ontving ik veel bezoek, of althans nogal veel. Ik kan niet zeggen dat dat me afleidde, want ik dacht wel aan U, ja vaak hield ik in gedachte heele verhandelingen. M'n leven is zonderling-vol, vervelend-vol, afmattend-vol. En 't schryven is my 'n zwaar werk. Misschien wel omdat ik zoo tracht precies waar te zyn en dan lankdradig word van duidelykheid, misschien onduidelyk door lankdradigheid.
(Zie: dat intrekken van ‘veel bezoek’ inplaats van nogal veel e.d.)
Hoofdoorzaak dan van m'n zwygen is de zucht om alles precies uitteleggen, (wat niet altyd kàn) en ook de tegenzin om altyd over mezelf te schryven. Toch kan ik dit niet vermyden daar ik zoo gebukt ga onder 'n aaneenschakeling van aandoeningen. Altyd is t: ‘Ja, als dàt nu eens voorby of geregeld is, dàn zal ik... &c. Maar 't eene ‘dat’ is niet voorby of 't andere ‘dat’ is weer in de plaats gekomen. Ik ben moe. Ik meen dat een der oorzaken die me onlangs na 't afbreken van 'n brief verhinderden voorttegaan in de aandoeningen lag die my 'n korrespondentie met Nonni's man veroorzaakte. Weken lang heeft me die zaak onmachtig gemaakt. Intusschen kreeg ik allerlei bezoek. Dikwyls had ik moeite te spreken als ieder ander en by 't vertrek van dezen of genen zakte ik in elkaar van vermoeienis. De agitatie over die zaak met of over Nonni is niet genezen maar er zyn weer andere dingen gebeurd die haar op den achtergrond dringen. Verleden zondag kreeg ik weer 'n ‘tuile sur ma tête’ [2.] tuile sur ma tête: dakpan op mijn kop (fr.) die me neerslaat. En... in die week, van maandag tot gister bezoek. Een broers zoon die voor 20 jaar naar Indie vertrok keerde onlangs terug en kwam me zien. Met genoegen (wat de appréciatie van z'n persoon betreft) heb ik de kennis hernieuwd. (Ik had hem slechts als jongen gezien) maar de inspanning om hem niet te overstelpen met mededeelingen van zorg, verdriet en smart was vermoeiend. Gister na z'n vertrek was ik suf. En dat ik U vandaag schryf, (of althans 'n brief begin) heeft 'n gekke reden. Ik gebruik U om me tot bedaren te brengen.
8 Oktob.
Zoover schreef ik gister. Ik werd gestoord. En m'n laatste 2 regels nalezende stuit ik weer op de eigenaardigheid die my 't schryven zoo moeielyk maakt: vrees voor misverstand door onduidelykheid van uitdrukking. ‘Tot bedaren’. Is 't niet alsof ik als 'n gek tegen den wand opvlieg? Nu, dit is 't geval niet. ‘Tot bedaren’ beteekent dat ik, aan U schryvende, me aan m'n schryftafel zet om 'n eind te maken aan 't peinzend rondloopen.
‘Wat is er dan toch, vraagt ge?’ Ook 't antwoord op die vraag houdt me zoo dikwyls van schryven terug. By de eene verdrietelykheid neem ik den schyn aan m'n vrienden uitsluitend met myzelf bezig te houden. By de andere riskeer ik onbescheidenheid. Nu dàt ook in 't eerste geval. Maar ik bedoel nu de onbescheidenheid die door 't relateeren van tegenspoed om hulp schynt te vragen. Geloof me, gy kunt U niet voorstellen hoe zwaar my 't schryven valt. My zelf verveelt m'n getob, hoeveel te meer moet het anderen verdrieten. Ook is 't waarachtig m'n aard niet steeds anderen aan den hals te hangen met bezwaren. De conclusie is dat ik eigenlyk geen vriend kan hebben, daar ik in de compagnieschap niet veel meer inleg dan eigen leed. Om dat te vermyden moet ik er om heen praten. Lastig en vermoeiend! Sedert jaren, en nu ditmaal speciaal sedert m'n vertrek uit Holland streefde ik als 't ware hygend naar 't oogenblik dat ik me eens, zonder bysmaak van knagend verdriet vriendschappelyk zou kunnen uiten. 't Lukt niet! Telkens word ik als de mier [12.] mier: zie V.W. I, blz. 223 e.v. die ik ergens in den Havelaar aanhaalde in de diepte terug gestoten met m'n vracht. Iets dergelyks overkwam me weer dezer dagen. En nu basta van dàt onderwerp! -
Afgescheiden van n zeer byzondere reden tot verdriet, voel ik me zeer gedrukt door de blyken die dagelyks tot me komen van de verhouding waarin ik tot het groote publiek sta. De Havelaar is nu 21 jaar oud. Het politisch effekt is nul, of minder dan dat. (Ja, minder! De toestand in Indie is sedert '60, grootendeels ten gevolge van 't door de beweging die dat boek maakte opgewekt valsch liberalismus, hoe langer hoe ellendiger geworden. Dàt betreur ik, en 't is slechts om dáárover my te beklagen (niet omdat ik lust heb in publiekerigheid of aan den weg timmeren) dat ik verdrietig ben my als politiek persoon zoo aanhoudend van de baan geschoven te zien.
Na 't smoren van den Havelaar (en òm dat boek te smoren) werd ik overal zwart gemaakt en belasterd. Ook die methode is volko-men gelukt. Eén voorbeeld slechts. Ge kent den aanval in 't ‘Nieuws v.d. D’, en de zoogenaamde retraktatie (die 't gevolg is van Funke's bemoeiingen.) Welnu, hebt ge in één orgaan van de publieke meening iets gelezen dat naar verontwaardiging geleek? Of zelfs naar afkeuring? Geen woord! Ikzelf heb me daarin vergist en meende, toen ik den aanval las, dat velen by de groote penurie [3.] pénurie: schaarste (fr.) aan pikante artikelen die gelegenheid zouden aangrypen om eens aan 't pleiten te gaan, al ware het dan maar om De Veer en z'n krant (die niet bemind zyn) eens ferm onder handen te nemen. Ook Lina heeft dit opgemerkt. Ze vraagt of niet Vosmaer daartoe geroepen was? O ja, en - naar myn meening - velen die zich op publiek terrein bewegen.
(Juist vandaag lees ik 'n woedenden uitval tegen 'n bericht dat zekere tenor gesjeesd zou zyn te Bordeaux. Dàt laten ze niet van hem zeggen! Had ik kunnen voorzien dat de ‘pers’ Havelaar ongestraft zou hebben laten uitschelden voor laf en gemeen. Had niet De Veer met z'n ‘Nieuws’ in den ban moeten gedaan worden? Meen niet dat ik dit gewenscht had, o neen. Ik heb daartoe te veel vriendschap [4.] vriendschap: oorspr. stond er achting. voor Funke. Maar ik vreesde het. Mimi kan getuigen dat m'n eerste uitroep was: ‘Och, wat spyt me dat voor Funke!’ meenende dat het z'n blad zoo benadeelen zou! M'n verdriet om zynentwil is geheel overbodig geweest. De zaak heeft waarlyk 't ‘Nieuws’ niet gedeerd. Funke zelf heeft zich hierin vergist. Ook hy meende, zooals ik, dat men z'n blad aan ‘de schandpaal’ zou stellen. Niets daarvan! Er bleek dat men my straffeloos kan uitschelden.
Op 't wegdringen van de politieke baan, op 't smoren myner persoonlykheid als mensch, is sedert eenigen tyd met dagelyksch toenemend succes gevolgd het doodzwygen als schryver, als publicist, als sprookjesverteller zelfs! Ik behoef U niet te zeggen dat ik daarover niet klaag als iemand die met genoegen van letterkundery z'n metier maakt. Ge weet hoe laag ik op schryven, boekenmaken als zoodanig neerzie. Nooit dan door nood gedrongen gaf ik 'n letter aan Publiek, en nog altyd stuit het me begrepen te worden onder de ‘mannen van letteren’. (Zie m'n sarkastisch antwoord aan De Beer in de Portefeuille.) Maar nu eenmaal boeken geschreven hebbende (NB. met opgang!) is 't hinderlyk - niet dat men 't beproeft, o neen dàt begrypt zich! - maar dat men er in slaagt my ook als zoodanig te ignoreren of te verkleinen. De ware methode van t eerste blykt uit de duizende plaatsen waar m'n naam zou moeten genoemd worden en - met goedvinden van 't publiek, naar 't schynt, want van protest tegen dat doodzwygen zie ik geen spoor! - niet genoemd wordt.
Maar 't denigreeren, verkleinen, zwart maken. Eén staaltje. Alberdingk Thym, ‘professor in de schoonheids leer’ een tooneelstuk (Mascotte?) besprekende, verdedigt het tegen de beschuldiging dat het onzedelyk of onfatsoenlyk wezen zou. Of liever hy vergoelykt de daarin voorkomende onkiesche dubbelzinnigheden, door te verzekeren dat ze niet zoo erg zyn als in Multatuli's Vorstenschool. Had ik geen recht gehad te verwachten dat de pers daartegen zou geprotesteerd hebben. Let wel dat die Alb. Thym als ultramontaan [5.] ultramontaan: katholiek. veel vyanden heeft. Zelfs dàt heeft niet kunnen bewerken dat men hem op dien aanval geantwoord heeft. Dit is trouwens evenzeer van toepassing op z'n heele recensie van Vorstenschool. Dat stuk is, volgens hem ‘kakografie’ van begin tot eind.’ Niemand heeft verzet aangetekend.
Ik zou veel voorbeelden kunnen aanhalen ten bewyze dat ik in geen enkel opzicht geslaagd ben. Is dat niet om moedeloos te worden? ‘Neen, zegt ge, men moet nooit den moed verliezen!’
Goed! Maar kan ik beletten dat de stemming waarin dat voortdurend niet-slagen me brengt, my m'n talent rooft? Ik voel me verstomd, onmachtig. Er is geen voortdurende uiting mogelyk zonder weerklank. Ik zou zeer veel te zeggen hebben, aan- en optemerken, te verhalen. De aandrift om het te doen kan en moet ik putten uit de wreede noodzakelykheid, maar daaruit kan ik niet putten het talent om zóó te schryven dat m'n werk verkoopbaar blyft. Zy die er telkens op aandringen dat ik de Woutergeschiedenis zal voortzetten (altyd ondershands en vriendschappelyk, nooit zie ik in de publieke pers iets van dat verlangen!) ze weten niet wat ze eischen. De parabels van Chresos en van den goudmaker schynen, ook door die zeer welwillende vrienden, niet begrepen te zyn. Hoe moet ik my dan uitdrukken om verstaan te worden? - Ziedaar m'n dóórgaande stemming. Er gaat geen dag om waarin die niet wordt vernieuwd, opgewekt, versterkt, letterlyk: geen dag! Denkt eens welken indruk op my dat ophemelen van den onnoozelen Conscience heeft moeten maken! Ook tot my heeft men zich gewend om 'n bydrage in dat Album. (Tot m'n verwondering! Een invitatie voor 't Letterkundig Congres ontving ik niet. Dat verwonderde my minder.) Ik heb heel beleefd bedankt. Er lag 'n domme plompheid in, my die zoo langzaam en moeielyk arbeid, my die nooit aan boekenschryven doe dan onder protest, 'n toejuiching aftevergen voor 'n man van wien ik weinig meer weet dan dat-i honderd boeken gemaakt heeft!
(Ik merk dat de aanbidders van Conscience beginnen intezien dat ze'n mal figuur hebben gemaakt. Overal zie ik reactie. Ze beginnen de zaak over 'n anderen boeg te gooien, en doen voelen [6.] doen voelen: oorspr. stond er zeggen. dat wel is waar Conscience niet veel beduidt, maar dat men in hem de belgisch-nederlandsche beweging heeft willen huldigen. A la bonne heure! [7.] À la bonne heure: desnoods dan maar (fr.) Me dunkt dan hadden ze in my - indien ik dan als schryver niets beteeken - den man kunnen huldigen die in Indie zich verzette tegen 't stelsel van afpersing en willekeur. Dat zou zoo kwaad niet geweest zyn!) -
Alweer handelt dat alles over mezelf! Kan ik t helpen? Niet dat, of niet dáárover schryvende, zou ik moeten zwygen, en Gy hadt schynbaar recht my te beschuldigen van lauwheid, onvriendschappelykheid. Ten onrechte! Met aandoening denk ik altyd aan Uw hartelyke, niet alleen in woorden zich openbarende vriendschap! Zelfs - zooals ik reeds zeide - die pakketjes Rotterdammers zoo geregeld verschynende, roeren my. Dank voor alles, beste vrienden!
En behalve dat, ik verlang zoo naar wat openbaring van denkbeelden en aandoeningen (mondeling, meen ik nu) dan in die vervloekte voordracht perioden mogelyk is. Dan ben ik àf.
De met rood aangehaalde stukken over 't Ziekenhuis heb ik met belangstelling gelezen. Eerst het verslagje van't verhandelde in den Gem. raad, later uw beschouwingen [13.] In de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 18 september 1881 stond een uitvoerig stuk van de Haas over ‘De Ziekenhuisquaestie’.. Ik weet wat het inheeft, iets goeds te willen tot stand brengen! De duidelykste redeneeringen worden niet begrepen (of men houdt zich zoo) de beste bedoelingen misduid. Wie nu, als gy in uw stuk, z'n meening helder heeft uit een gezet, heeft - tenzy hy die naïve periode achter den rug heeft - 'n gevoel alsof hy iets terdeeg goeds heeft uitgevoerd, iets dat hem zeggen of denken doet: ‘Zie zoo, daar heb ik nu eens den spyker flink op den kop geslagen! Nu is voortaan alle misverstand onmogelyk!’ t Mocht wat! Ge bereikt niets, of juister: het wèl bereikte wordt aangegrepen om U, uw meening, uw plannen op zy te dringen.
De Haas heeft gezegd: a.
De zaak is inderdaad: a
Ergo: weg met De Haas!
Dit klinkt, zóó voorgesteld, barok. Welnu, toch gaat het zoo. Maar dit behoef ik U niet te vertellen. En, als men dan erkent dat a goed is, en ge waagt het te zeggen: welnu, dan maak ik aanspraak op de erkenning dat ik a heb voorgestaan, dan wordt ge geëlimineerd als iemand die pretenties maakt. -
Ik ben aan Lina nog wat schuldig ten aanzien der lektuur van Zola, e.d. Men moet alle ismussen wantrouwen. Zola's realiteit (steeds zeer gebrekkig overigens en zich by ziekelyke voorkeur openbarende in vuiligheid) is geen realismus als kunstrichting. Wat dit laatste betreft, ik ben er voor. Sterker nog: ik erken geen àndere richting. Kunst, poëzie en wysbegeerte moeten berusten op waarheid. Indien 't noodig is, behoort de voortbrengende geest ook zekere dingen áántedurven die men gewoonlyk ter zyde schuift, overspringt of omzwachelt. Indien 't noodig is. Het byvoorkeur behandelen van viezigheid geeft 'n nadeelig getuigenis van smaak en... waarheidszin. Het eerste wordt misschien door Zolaisten ontkend. ‘Ieder z'n meug’ kunnen ze zeggen. Goed. Maar by de ongerechtvaardigde voorkeur voor t vuile doet men per se te kort aan de eischen van algemeene opvatting. Zola's modder is byna even ver van waarheid als de wolkerigheid van anderen. ‘Byna’. Want het metafysische bestaat niet, en de vieze realiteit die hy op den voorgrond schuift, bestaat niet zoo uitsluitend als hy blieft voortegeven. ‘Zóó is de mensch, de vrouw, de wereld’ beweert hy. Wèl, dan is 't vreemd dat hy niet naar de woestyn trekt. Wie Zola's schetsen voor welgemeend aanneemt (en niet voor 'n schryversgenre als zoodanig) moet verlegen zyn door hem te worden aangekeken, of... boos en verontwaardigd. Dit was Line dan ook na 't lezen van de ‘Curée’. Ook ik heb nu dat boek gelezen, en ben meer verbaasd over de verregaande slechtschryvery dan verstoord over 't onderwerp. Zola moet wel zulke scabreuze dingen kiezen, op straffe van niet gelezen te worden. 't Ergert me dat het publiek genoegen neemt met zulke vodden, als kunstvoortbrengsel beschouwd. De leus van publiek schynt te zyn: ‘als 't maar vuil is, de rest doet er niet toe!’ Noch waarheid van inhoud, noch artistiek-zuivere inkleeding blykt de eisch te zyn... als 't maar vuil is. Ontdoe eens de Curée en Nana van 't scabreuze, dan blyft er niets degelyks over, zelfs (op weinig uitzondering na) geen goed gestyleerde bladzy. 't Is overal ‘beschryf of sterf! (Het par force beschryven is de ziekte van den dag. Er moest 'n belasting worden gezet op byv. naamwoorden.) En afgescheiden nu van de schryfmanier - die jongensachtig slecht is - noch Nana, noch de Curée hebben waarde als opzet. Tracht eens 'n schets te geven van den zakelyken inhoud, dan zult ge zien dat die boeken leeg zyn. Nana is 'n gemeene meid, ziedaar alles! Spanning, intrigue, iets dramatisch is er niet in dat boek. De ‘Curée’ is nog onbeduidender. Een spekulant in terreinen voor huizenbouw wordt ryk. Kan de regeering van Nap III dat helpen? Geschiedt dat niet overal? Ik ken verscheidene rykworders van die soort. Zeer ongegrond tracht Zola dat te doen voorkomen als 'n politisch verschynsel. Hy doet het dan ook maar om er vuile geschiedenisjes aan vast te knoopen. De zaak zelf is banaal. Ook dáárin is geen ontwikkeling, geen spanning, geen katastroof. Is 't zoo ongehoord dat iemand die, in de gelegenheid achter de schermen te zien, daarvan gebruik maakt om coups te slaan, en 'n groot vermogen by eenbrengt? Zola zelf heeft de armoede van die donnée [8.] donnée: gegeven (fr.) ingezien en getracht met 'n blykbaar streven naar ‘realiteit’ met de puntjes op de i's uitteleggen hoe z'n held financieel manoeuvreerde. Welnu, daar levert hy bladzyden vol onzin, en hier betrap ik hem op de onwaarheid van z'n pretens ‘ismus’. Geef eens die Curée te lezen aan 'n boekhouder en vraag of-i wys kan worden uit de slimmigheid van die financieele operatien, vooral ook ten opzichte van de dot [9.] dot: bruidschat (fr.) der vrouw? 't Is klinkklare onzin. De auteur goochelt daar met tonnen en millioenen, blykbaar bezig den onnoozelen lezer te bedwelmen met de schynbare stiptheid zyner vertelling (realismus!) maar er blykt dat het hem slechts om dien schyn, niet om iets waars te doen was. Die onoprechtheid nu toepassende op z'n hoofdgenre van realistische voorstelling, hebben wy 't recht te gissen (en met het oog op andere verschynselen te verzekeren) dat het hem niet om waarheid maar om zeker kleurtje (en zeker geurtje) te doen is. Een ernstig schryver kan genoodzaakt zyn te zeggen: ‘die zaak is (of klinkt) vuil, maar ik moet het zeggen.’ By Zola is t: ‘ik zeg, noem of vertel die zaak omdat ze vuil is.’ Als aardig staal hiervan kan ik zekere figuur uit de Curée aanhalen. Die persoon staat zeer op den achtergrond, boezemt niemand belang in, heeft niet den meesten invloed op den loop der zaken. Toch meent Zola op 't laatste blaadje 't eind van z'n boek te moeten kruiden met de mededeeling dat die man... zoo'n byzonder gemeen heer was! Let wel dat de vuile gemeenheid van dien kerel niets met het heele boek te maken had. 't Was sans rime ni raison [10.] sans rime ni raison: raakt kant noch wal (fr.), en geheel gratuitement [11.] gratuitement: ongemotiveerd (fr.). Alsof de drukker hem gezegd had: m'nheer 't boek is niet vol, er kan nog 'n vuiligheidje by. En dat gaf de auteur, onverschillig of 't te pas kwam, of nièt.
Ik sprak nu van Nana & de Curée. Wat de assommoir aangaat, ook die is wat schryfwys betreft, ellendig. Maar... daarin is de teekening van 'n menschenzieltje die naar myn oordeel tot het schoonste behoort wat er ooit op psychologisch gebied verschenen is. Die arme, lieve, luie, goede, beminnelyke, ellendige Gervaise! Haar getob en haar val zyn zoo schoon... beschreven kan ik niet zeggen, want Zola schryft en beschryft slecht, - nu: voorgesteld dan, dat men neiging voelt den stumpert onder de armen te grypen. Ja, zóó moest ze vallen met die uit- en inwendige gegevens! Het kon niet anders.
Myn klacht over slecht schryven - voornamelyk door overladen beschryven - geldt ook Daudet. Maar even als by Zola's Gervaise moet ik erkennen dat z'n koningin Frederique in de Rois en Exil en z'n Nabob heerlyk geteekend zyn. -
Over Zola en z'n genre heb ik niet uitgesproken. Er is daarover méér te zeggen. Dit bewaar ik voor mondeling. -
Vandaag sluit ik nu. Bedenk dat ik m'n brieven niet nalees. By slordige uitdrukkingen reken ik op uw intelligentie en welwillendheid, t Is niet voor de pers, goddank. Zou onze beste De Wolff, dien ge dezen ter lezing moogt geven, myn geschryf willen beschouwen als ook aan hem gericht? Groet hem en Mevr. De W. hartelyk van ons.
Dag beste De Haas, dag lieve Lina, dappere denkster!
Uw vriend
Dek
Mies en Wouter zyn wel. Zy groet U