Multatuli.online

[23 november 1872
Vosmaer over Vorstenschool in Ned. Spectator]

23 november 1872

Beoordeling van Vorstenschool door C. Vosmaer in De Nederlandsche Spectator, nr. 47, blz. 371-374. (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.)

Voor het tweede gedeelte zie 30 november.

den dubbelen laster: in deze alinea wordt de intrige van Vorstenschool niet juist weergegeven.

Multatuli's drama.

Het is geen fraze te zeggen dat onze letterkunde met een nieuw kunstwerk van den heer Douwes Dekker is verrijkt. Zijn drama Vor-stenschool, in den 4en bundel Ideën onlangs uitgekomen, behoort, naar mijne overtuiging tot de fijnste en krachtigste verschijnselen onzer letterkunde.

Door het leven der voorgestelde personen, door den gloed van 't koloriet, door de edele fijnheid van 't gevoel, en de stoute en breede behandeling overtreft het alles wat Multatuli schreef, en hoeveel schoons, de schrijver vergeve het mij, heeft hij geschreven!

Het moet niet gezegd worden dat dit drama onopgemerkt ons voorbij ging, en ik vat de pen, om hier van mijne bewondering rekenschap gevend anderen er toe op te wekken.

Vorstenschool, noemde Multatuli dit drama en in de beschouwingen die hij er aan laat voorafgaan, slaat hij dezen ondertitel voor:

of

vluchtige schets van 'n paar verschillende wijzen waarop hooggeplaatste personen hun roeping zouden kunnen opvatten.

Ik sla dien ondertitel af; hij is volstrekt verwerpelijk. Hij zegt hetzelfde in zestien woorden, wat het éene Vorstenschool aanduidt. Ieder weet wat hij onder l'Ecole des femmes, l'Ecole des maris, l'Ecole des vieillards te verstaan heeft; ieder beseft dat daar voor ons toeschouwers en voor de genoemde lieden iets te leeren valt.

De in deze woorden omschreven raad, het hier gegeven hooge voorbeeld, was den schrijver de hoofdzaak, zooals hij te recht aanmerkt; en niet, gelijk hij er op doet volgen, ‘het povere, door Louise en mij even onachtzaam behandeld, kuiperytje.’

Hier zou een klein misverstand kunnen rijzen. Vat ik de uitdrukking ‘onachtzaam’ verkeerd op? Bedoelt de schrijver dat hij die intrigue met opzet in halfdonker, bijna in donker, liet, dan heb ik er weinig tegen te zeggen. Maar, in verband met sommige eigenaardige, zeer vaak voorkomende uitdrukkingen van Multatuli, meende ik hierin eene van die wijzen te zien waarop hij zijn werk en zijn talent pleegt te bejegenen. Van dien geest meen ik in dit woord ‘onachtzaam’ een weerklank te vinden. Wij stuiten bij hem dikwijls op de verachting van litteraire kunst, van vorm, van ‘mooi schrijven’ en ‘mooi’ gevonden worden, van ‘publiek’ enz.

Ik weet wel dat ik hier den bekenden korrel zout moet bijdoen. Maar toch doen die uitdrukkingen mij onaangenaam aan. De heerlijke gaaf van aan goede en ware denkbeelden zulk eene bezielde gestalte te geven, dat zij vóor ons staan en ons in 't gemoed grijpen, als levende wezens en verschijnselen, is te edel om haar minachtend te behandelen. En het is een te gelukkig verschijnsel, wanneer het publiek schoone zaken schoon vindt, dan dat wij het ondankbaar zouden minachten. Het is den schrijver niet om de kunst alleen, om den vorm uitsluitend te doen; en daarin heeft hij volkomen recht. Maar als hij kunstenaar is, en dat is Multatuli in hooge mate, mag hij ook niet alleen en uitsluitend op den zedelijken en geestelijken inhoud nadruk leggen. Hij weet dat trouwens ook wel en zei te recht: ‘dat 'n artist geen kathechiseermeester is’.

Het is den artist ook niet geoorloofd eenige epizode ‘onachtzaam’ te behandelen. Elk deel, al is het onderdeel, al is het in halve tinten of halfdonker gehouden, eischt even goede zorg als de hoofdzaken in het volle licht.

In dergelijke uitdrukkingen - de verachting van het publiek, de minachting van mooi schrijven, van de uitwerking dat anderen zijn schrijven mooi vinden, van den kunstvorm, de quasi-onachtzaamheid ten aanzien van sommige onderdeelen - ligt eigenlijk eenige onoprechtheid. Of wilt ge, schijn van onoprechtheid. Als men den schoonen vorm minacht, schrijft men geen drama als dit. Het is onwaar dat deze schrijver volkomen onverschillig is omtrent den vorm, en ook in de groote vrijheden die hij met de taal neemt is alles bedoeling en geen ‘onachtzaamheid’.

Multatuli heeft eene jonge, schoone, edele vorstin voorgesteld, die vervuld van de idealen harer roeping, het volk wil leeren kennen en gelukkig wil maken; zij houdt zich ijvrig bezig met het inwinnen van

Soms ontvangt zij menschen uit het volk en ondervraagt ze over hun leven. Soms arbeidt ze tot 's avonds laat met den staatsman, graaf Van Weert, zooals ze, in 't bijzijn der koningin-moeder, deed den avond voor 't eerste tooneel. Hoe Louise, de koningin, over menschen en zaken denkt? Zie hier.

De koningin-moeder vroeg of ze Van Weert niet zeer bekwaam vond?

Als de koningin haar hooge idealen heeft uitgesproken, laat de dichter de koningin-moeder den naam van haar zoon, Louise's gemaal, noemen. Fijn en waar is die overgang: Louise houdt de eer van haar gemaal altijd op, zij denkt en voelt meer dan zij zeggen wil, zij zoekt eene afleiding:

Natuurlijk is deze afleiding aangebracht: Louise slaat hare moeder een rijtoer voor, naar buiten, naar de groene weiden, waar 't vee graast...

zegt ondeugend de koningin-moeder, wier geest niet zulk een hooge vlucht neemt.

Naast Louise staat haar gemaal, die noch niet geleerd heeft de dwaaste en ijdelste bemoeiingen met nietigheden voor een ernstig streven te verwisselen, doch in wiens gemoed het gevoel voor het edele en groote sluimert.

Het tweede bedrijf geeft ons een tooneel tusschen de lakeien; daarna tusschen den koning en den kleedermaker, die na rijp beraad, bij de gewichtige proeven omtrent vorm en kleur der schouderweeren, ‘de kleur die uwe Majesteit bevalt’ kiest! dan de scène met de jongelui van 't hof, vol bijtende satire, onder anderen over een troonrede; tot dat eindelijk de koning de insinuatie van Hesselfeld over Van Weert's verblijf op Louise's Rust (het buiten der koningin) hoort en in woede opstuift - deze geheele voorstelling, met haar drieërlei verloop is brutaal stout, op den grens van 't mooglijke, en toch met groot meesterschap behandeld.

Uit een ander deel der maatschappij is een tweede groep genomen. Een meisje, Hanna, naaister voor haar levensonderhoud, verloofd aan een klerk bij een ministerie, die dichter is; een broeder, werkman, wien de onbevlekte naam zijner zuster 't hoogste goed is; een dronkaard, uit wiens gezin Hanna het jongste weesje tot zich neemt en verzorgt. De laster speelt zijn rol. Aan het hof wordt de koningin verdacht gemaakt van een ongeoorloofde betrekking met graaf Van Weert. Den koning foltert de verdenking.

De werkelijkheid is dat de naam van graaf Van Weert door een ander heer van 't hof, (Hesselfeld?), die aan Hanna wel eens een bezoek wou brengen en daartoe den dronkaard Puf aanklampt, wordt misbruikt. Hierdoor komt ook Hanna's naam op de tong. De rechtsgeleerde minister van Huisde en een ander staatsman, Hesselfeld, schijnen den dubbelen laster te willen gebruiken in dien zin dat de graaf Van Weert niet om Hanna zelve bij deze zou komen, maar om de koningin daar te ontmoeten.

De koningin gaat met hare eeredame de Walbourg naar Hanna's woning. Daar ontdekt zij de gansche kuiperij. Daar komt ook Hesselfeld, als lakei vermomd, om Hanna aan te raden de intrigue tusschen de koningin en graaf Van Weert aan den koning mee te deelen en zoo zich van den laster jegens haar zelve te bevrijden. Hanna weigert de koningin ongelukkig te maken. Hessefeld ontdekt op eens de koningin. ‘Majesteit!’ roept hij ontsteld, en allen weten nu wie ze voor zich zien. Hanna laat verschrikt het pak goed, dat de koningin haar ter bewerking medegebracht had, op den grond vallen.

‘Raap op!’ zegt Louise, de koningin, tot den als lakei vermomden verrader, die het pak opneemt en aan Hanna terug geeft.

Louise zegt dan tot Hanna:

Maar thans blijven haar twee dingen te doen over: de voldoening aan Hanna en de herstelling van haar goeden naam, en die van haar eigene eer.

Het is een fijne, meesterlijke greep van den dichter, dat hij mooglijkheid gezien heeft aan beiden te laten voldoen, zonder dat de koningin zich behoeft te vernederen om zich zelve tegenover een van Huisde en Hesselfeld te rechtvaardigen.

In het vertrek der koningin zit de Walbourg. De koning treedt gejaagd binnen; hij vergeeft zich niet dat hij een oogenblik zijne vrouw kon verdenken; hij zoekt

Hij zoekt de koningin die noch niet is teruggekeerd; hij draagt aan de Walbourg op haar te zeggen hoe schoon hij alles hier vindt, hoe rein hier de lucht is, en haar de roos te geven die hij zelf voor haar plukte.

Nadat hij weg is gegaan, komt van Huisde, hier ontboden. Daarna de koningin, die de roos op hare borst draagt; eindelijk Hanna, haar broeder en haar verloofde. Allen gaan zitten; de ‘executie’ begint.

Na den dus eerst opgeprikten vlinder, of liever den scorpioen, eenige fijne pijnigingen te hebben doen ondergaan, vervolgt Louise:

De koningin gaat voort met van Huisde, die allengs onraad vermoedt, te martelen; met hem, na een hem onbegrijpelijke tirade over haar vijver met karpers, te vragen of hij haar leeraar in 't recht wil zijn. Zij kent geen Latijn, zegt ze, maar dat is niets; zij slaat een woordenboek op, a, abs, absque, alibi - een alibi, wat is dat? mijnheer Van Huisde, vraagt ze.

Van Huisde, in wiens kuiperij met Hesselfeld dit woord en het bewijzen van een alibi waren voorgekomen, gevoelt zich meer en meer als de adder, die aan den plank gespijkerd is.

Ik heb dit tooneel, aangrijpend en machtig van werking, willen overschrijven, opdat de verheven schoonheid er van onzen lezers dit drama zoo spoedig mogelijk doe ter hand nemen. Behoef ik op de even hooggestemde, als toch uiterst gemakkelijke en natuurlijke taal te wijzen? Zal het noodig zijn de schoonheden hiervan met den vinger aan te wijzen? Liefst bederf ik den indruk daar niet mede, maar bewaar voor een volgenden keer het bespreken van eenige opmerkingen en onderdeelen.

C. Vosmaer.