Multatuli.online

Volledige Werken. Deel 14. Brieven en dokumenten uit de jaren 1870-1871

Voorbericht

Nota

[1 januari 1870 Edu wordt zestien jaar]

[januari 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]

[6 januari 1870 Artikel van A. Buijs in Asmodée]

[8 januari 1870 Ideeën van Quintillianus in De Dageraad]

[13 januari 1870 Brief van de firma Enschedé aan Multatuli]

[13 januari 1870 Artikel in de Soerabaya Courant]

[januari 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]

[20 januari 1870 Bijdrage van Jhr. F.A. Hartsen in Asmodée]

[28 januari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[28 januari 1870 Brief van Edu aan Stéphanie]

[31 januari 1870 Causerie XVII, eerste deel, in De Locomotief]

[2 februari 1870 Causerie XVII, tweede deel]

[2 februari 1870 Rekest voor J. de Vletter]

[4 februari 1870 Causerie XVII, derde deel, in De Locomotief]

[7 februari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[13 februari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[14 februari 1870 Brief van Multatuli aan Boelen]

[15 februari 1870 Causerie XVIII in De Locomotief]

[17 februari 1870 Artikel van A. Buijs in Asmodée]

[25 februari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[2 maart 1870 Multatuli wordt vijftig jaar]

[maart 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]

[18 maart 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[24 maart 1870 Multatuli schrijft aan De Vletter]

[26 maart 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[Bijlage Vier artikelen van Sentot in het Stuiversblad]

[31 maart 1870 Bijdrage van Jhr. F.A. Hartsen in Asmodée]

[1 april 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]

[1 april 1870 Kwitantie van Baron van Plettenberg]

[april 1870 Multatuli vertrekt naar Duitsland]

[12 april 1870 Bijdrage van Roorda van Eysinga in De Locomotief]

[Bijlage Mededelingen over Multatuli's verblijf in Mainz]

[23 april 1870 Brief van A. van der Ghinst aan Multatuli]

[25 april 1870 Brief van A. van der Ghinst aan Multatuli]

[26 april 1870 Brief van Multatuli aan Straatman]

[4 mei 1870 Brief van Schadd aan Straatman]

[5 mei 1870 Bijdrage van Multatuli in Het Noorden]

[12 mei 1870 Tweede bijdrage van Multatuli in Het Noorden]

[13 mei 1870 J.C.P. Hamminck Schepel overlijdt]

[15 mei 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[19 mei 1870 Derde bijdrage in Het Noorden]

[21 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[26 mei 1870 Vierde bijdrage in Het Noorden]

[27 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[27 mei 1870 Ottilie Katzenstein-Coss overlijdt]

[28 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[29 mei 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[29 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[30 mei 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[mei 1870 Tine, Edu en Nonni verlaten Den Haag]

[Bijlage Mededelingen van A. Douwes Dekker-Post v. L.]

[1 juni 1870 Nonni wordt dertien jaar]

[1 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[2 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[2 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[2 juni 1870 Vijfde bijdrage in Het Noorden]

[juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[5 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[5 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[5 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[5 juni 1870 Brief van A. van der Ghinst aan Multatuli]

[6 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[6 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[7 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[8 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[8 juni 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[9 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[9 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[9 juni 1870 Zesde bijdrage in Het Noorden]

[11 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[12 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[14 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[juni 1870 Mededelingen van Mimi]

[16 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[16 juni 1870 Zevende bijdrage in Het Noorden]

[18 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[23 juni 1870 Achtste bijdrage in Het Noorden]

[25 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[27 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 juli 1870 Divagatiën I in Nederland]

[1 juli 1870 Negende bijdrage in Het Noorden]

[8 juli 1870 Tiende bijdrage in Het Noorden]

[9 juli 1870 Huwelijk van Sietske Abrahamsz]

[11 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[14 juli 1870 Artikel van Jhr. Hartsen in Asmodée]

[15 juli 1870 Elfde bijdrage in Het Noorden]

[16 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[18 juli 1870 Afkondiging pauselijke onfeilbaarheid]

[19 juli 1870 Oorlogsverklaring Frankrijk-Pruisen]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Mainz]

[21 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[21 juli 1870 Multatuli schrijft Idee 738]

[22 juli 1870 Twaalfde bijdrage in Het Noorden]

[22 juli 1870 Multatuli en Mimi naar Gustavsburg]

[23 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[24 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[25 juli 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[26 juli 1870 Multatuli schrijft Idee 747]

[28 juli 1870 Bijdrage van Multatuli in De Locomotief]

[29 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[29 juli 1870 Laatste bijdrage in Het Noorden]

[30 juli 1870 Artikel van Huisman in De Dageraad]

[31 juli 1870 Brief van Potgieter aan Van Vloten]

[1 augustus 1870 Multatuli schrijft Idee 756]

[1 augustus 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 augustus 1870 Divagatiën II in Nederland]

[2 augustus 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[5 augustus 1870 Bericht in Opregte Haarlemsche Courant]

[17 augustus 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[17 augustus 1870 Eerste helft Ideën I verschijnt]

[Bijlage Reklame voor Multatuli's werken]

[19 augustus 1870 Mededeling van Mimi inzake honorarium]

[Bijlage Aantekeningen van Mimi]

[1 september 1870 Divagatiën III in Nederland]

[1 september 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[2 september 1870 Het Franse Rijnleger capituleert]

[4 september 1870 Napoleon III afgezet]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Gustavsburg]

[17 september 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[17 september 1870 Eerste aflevering Ideën III verschijnt]

[20 september 1870 Tine int honderd francs]

[20 september 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[22 september 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[29 september 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]

[3 oktober 1870 Multatuli schrijft voetnoot bij Idee 738]

[4 oktober 1870 Ingezonden stuk van J. van Gennep]

[5 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Multatuli's reactie]

[6 oktober 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[7 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Gustavsburg]

[12 oktober 1870 Artikel in de Sneeker Courant]

[14 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[14 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]

[15 oktober 1870 Oproep in De Werkman]

[18 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[18 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[19 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[19 oktober 1870 Artikel in de Sneeker Courant]

[20 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[20 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]

[21 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[21 oktober 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[21 oktober 1870 Brief van Kallenberg vd Bosch aan Potgieter]

[22 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[oktober 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[23 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[24 oktober 1870 Bijdrage van Multatuli in De Locomotief]

[24 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[25 oktober 1870 Telegram van Bokma]

[25 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]

[25 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[25 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[27 oktober 1870 Het franse Moezelleger capituleert]

[29 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[29 oktober 1870 Mededelingen in De Werkman]

[30 oktober 1870 Bericht in het Handelsblad]

[1 november 1870 Multatuli en Mimi vestigen zich in Wiesbaden]

[2 november 1870 Tine int honderd francs]

[3 november 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[november 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[5 november 1870 Bericht en artikel in De Werkman]

[9 november 1870 Multatuli voltooit Nog-eens Vrye Arbeid]

[10 november 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[10 november 1870 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[10 november 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[10 november 1870 Brief van A.L. van Plettenberg aan Waltman]

[12 november 1870 Kwitantie van Plet]

[12 november 1870 Artikel in De Werkman]

[13 november 1870 Oproep in de N.R.C.]

[14 november 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]

[19 november 1870 Multatuli schrijft Van Gennep]

[19 november 1870 Brief van W. van Lennep aan Multatuli]

[19 november 1870 Berichten in De Werkman]

[19 november 1870 Artikel in de Zaanlandsche Courant]

[19 november 1870 Ingezonden Stuk in de Java-Bode]

[20 november 1870 Kritiek in Onze Tolk]

[23 november 1870 De tweede aflevering van Ideën III verschijnt]

[25 november 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]

[26 november 1870 Bericht en Ingezonden Stukken in Zaanl. Crt.]

[26 november 1870 Artikel van Sentot in De Dageraad]

[27 november 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[28 november 1870 Aantekeningen van Multatuli]

[29 november 1870 Bericht in Het Vaderland]

[30 november 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[30 november 1870 Eerste helft Ideën II herdrukt]

[1 december 1870 Artikel in Asmodée]

[2 december 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[4 december 1870 Brief van Multatuli aan De Geyter]

[6 december 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[7 december 1870 Brief van Huisman aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[7 december 1870 Tweede helft Ideën II herdrukt]

[7 december 1870 Circulaire van G.L. Funke]

[Bijlage Bestellijstje van G.L. Funke]

[8 december 1870 Bijdrage van Jhr. Hartsen in Asmodée]

[8 december 1870 Artikel van Buijs in Asmodée]

[12 december 1870 Brief van Multatuli aan Roorda van Eysinga]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Specialiteiten]

[12 december 1870 Ingezonden Stuk in de Arnhemsche Courant]

[13 december 1870 Ingezonden Stuk van J. van Vloten]

[15 december 1870 Wissel op naam van Multatuli]

[15 december 1870 Bericht in het Handelsblad]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[december 1870 Aanbiedingsbericht van K.H. Schadd]

[16 december 1870 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[18 december 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[18 december 1870 Concept mededeling van Tine]

[19 december 1870 Concept ingezonden Stuk]

[20 december 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[20 december 1870 Bericht over geveild auteursrecht]

[21 december 1870 Bericht uit Sneek aan N.R.C.]

[22 december 1870 Brief van Multatuli aan Roorda van Eysinga]

[22 december 1870 Kwitantie van Plet]

[23 december 1870 Tine int honderd francs]

[23 december 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[24 december 1870 Nog-eens Vrye Arbeid verschijnt]

[24 december 1870 Ingezonden Stuk in Leidsch Dagblad]

[25 december 1870 Multatuli schrijft Wertheim]

[26 december 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[27 december 1870 Telegram van Wertheim aan Multatuli]

[27 december 1870 Brief van Stieltjes aan Multatuli]

[27 december 1870 Brief van Wertheim aan Quack]

[29 december 1870 Brief van Wertheim aan Multatuli]

[december 1870 Notitie in Uilenspiegel]

[31 december 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[31 december 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[31 december 1870 Brief van Roorda van Eysinga aan Multatuli]

[1 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 januari 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[2 januari 1871 Brief van Multatuli aan redactie van Onze Eeuw]

[2 januari 1871 Brief van Multatuli aan Wertheim]

[2 januari 1871 Ingezonden Stuk van Oud-Officier]

[3 januari 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[6 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[6 januari 1871 Beoordeling van Nog-eens Vrye Arbeid]

[6 januari 1871 Ingezonden Stuk in De Locomotief]

[8 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[9 januari 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[9 januari 1871 Brief van Wertheim aan Multatuli]

[10 januari 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[11 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[11 januari 1871 Artikel van RvE in de Sneeker Courant]

[12 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[12 januari 1871 Brief van Multatuli aan Bokma]

[12 januari 1871 Brief van Multatuli aan Tiedeman]

[13 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[13 januari 1871 Brief van Multatuli aan Jhr. van Sypenstein]

[13 januari 1871 Brief van Multatuli aan Baron van Plettenberg]

[15 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[15 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[januari 1871 Ingezonden Stuk van Huisman]

[15 januari 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[17 januari 1871 Artikel in De Locomotief]

[18 januari 1871 Artikel van RvE in de Sneeker Courant]

[18 januari 1871 Proclamatie van het keizerrijk Duitsland]

[19 januari 1871 Brief van Multatuli aan Potgieter]

[19 januari 1871 Bericht in Het Vaderland]

[20 januari 1871 Artikel van Multatuli in Het Noorden]

[20 januari 1871 Max Havelaar derde druk verschijnt]

[21 januari 1871 Frans gedicht van Multatuli]

[21 januari 1871 Ingezonden Stuk in Het Vaderland]

[21 januari 1871 Artikel in Het Vaderland]

[21 januari 1871 Beoordeling in de Sneeker Courant]

[21 januari 1871 J.J. Rochussen overlijdt]

[22 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[22 januari 1871 Bericht in het Algemeen Handelsblad]

[22 januari 1871 Bericht in de N.R.C.]

[22 januari 1871 Artikel in de N.R.C.]

[25 januari 1871 Kwitantie van Plet]

[25 januari 1871 Briefkaart van Wolters aan d'Ablaing]

[25 januari 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[27 januari 1871 Brief van Multatuli aan Keller]

[28 januari 1871 Artikel in De Werkman]

[28 januari 1871 Ingezonden Stuk in De Toekomst]

[29 januari 1871 Brief van Kern e.a. aan Multatuli]

[30 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[31 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[31 januari 1871 Eerste artikel in het Dagblad]

[1 februari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 februari 1871 Bericht inzake de Multatuli-Commissie]

[1 februari 1871 Tweede artikel in het Dagblad]

[1 februari 1871 Ingezonden Stuk in De Toekomst]

[1 februari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[2 februari 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[2 februari 1871 Derde artikel in het Dagblad]

[3 februari 1871 Brief van Tine aan Potgieter]

[3 februari 1871 Vierde artikel in het Dagblad]

[4 februari 1871 Ingezonden Stuk in De Toekomst]

[4 februari 1871 Advertentie van de Multatuli-Commissie]

[9 februari 1871 Brief van Potgieter aan Van Vloten]

[10 februari 1871 Advertentie van Huisman in Handelsblad]

[11 februari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[11 februari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[12 februari 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[12 februari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[13 februari 1871 Artikel in de Java-Bode]

[14 februari 1871 Artikel in de Java-Bode]

[14 februari 1871 Artikel in het Nieuw Bataviaasch Handelsblad]

[15 februari 1871 Artikel in het Nieuw Bataviaasch Handelsblad]

[februari 1871 Beoordeling in Onze Eeuw]

[27 februari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[2 maart 1871 Artikel in de Java-Bode]

[3 maart 1871 Artikel in de Java-Bode]

[7 maart 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[13 maart 1871 Artikel in het Studenten Weekblad]

[13 maart 1871 Recensie opvoering Max Havelaar]

[maart 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[Bijlage Notities voor Specialiteiten]

[17 maart 1871 Advertentie inzake opvoering Max Havelaar]

[18 maart 1871 Revolutionair verzet in Parijs]

[19 maart 1871 Recensie opvoering Max Havelaar]

[20 maart 1871 Bericht opvoering Max Havelaar]

[21 maart 1871 Artikel over Rochussen in de Java-Bode]

[23 maart 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[23 maart 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[23 maart 1871 Ingezonden Stuk in de Java-Bode]

[26 maart 1871 Multatuli over de Commune]

[26 maart 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[27 maart 1871 Artikel in het Studenten Weekblad]

[31 maart 1871 Artikel van Roorda in De Locomotief]

[1 april 1871 Ingezonden Stuk in de N.R.C.]

[2 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[3 april 1871 Artikel in het Studenten Weekblad]

[10 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[12 april 1871 Brief van Multatuli aan het Studenten Weekblad]

[12 april 1871 Multatuli over Frankrijk]

[15 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[17 april 1871 Repliek van Multatuli in het Studenten Weekblad]

[20 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[21 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[22 april 1871 Kwitantie van Plet]

[24 april 1871 Dupliek in het Studenten Weekblad]

[25 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[28 april 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[28 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[28 april 1871 Artikel van Roorda in De Locomotief]

[29 april 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[30 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[30 april 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[3 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[3 mei 1871 Brief van Faber aan Multatuli]

[8 mei 1871 Ingezonden Stuk in De Locomotief]

[10 mei 1871 Vrede van Frankfurt am Main]

[10 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[11 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[11 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[11 mei 1871 Concept van brieven aan Van Plettenberg]

[11 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Plettenberg]

[12 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[16 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[17 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[17 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Plettenberg]

[18 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[18 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[20 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[21 mei 1871 Tine int honderd francs]

[23 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Plettenberg]

[23 mei 1871 Contract inzake Specialiteiten]

[24 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[24 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[25 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[27 mei 1871 Brief van Waltman aan Van der Ghinst]

[27 mei 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[28 mei 1871 Einde van de Commune van Parijs]

[30 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[30 mei 1871 Specialiteiten verschijnt]

[4 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[5 juni 1871 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[8 juni 1871 Drie artikelen in Asmodée]

[10 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[11 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[12 juni 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[14 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[19 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[22 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[23 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[24 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[26 juni 1871 Artikel in De Locomotief]

[27 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[27 juni 1871 Artikel in De Locomotief]

[3 juli 1871 Artikel in Nieuw Bataviaasch Handelsblad]

[juli 1871 Multatuli voltooit Ideën III]

[19 juli 1871 Rekening-courant met Waltman]

[24 juli 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[25 juli 1871 Multatuli int de opbrengst van het auteursrecht]

[15 augustus 1871 Laatste aflevering Ideën III verschijnt]

[16 augustus 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[20 augustus 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[23 augustus 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[26 augustus 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[5 september 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[16 september 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[24 september 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[29 september 1871 Ideën III compleet]

[15 oktober 1871 Artikel in Caecilia]

[27 oktober 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[3 november 1871 Minnebrieven vijfde oplaag verschijnt]

[3 november 1871 Brief van Tine aan Stéphanie]

[10 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[15 november 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[18 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[23 november 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[24 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[29 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[30 november 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[3 december 1871 Brief van Wintgens aan Multatuli]

[5 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[5 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[6 december 1871 Aanbiedingscirculaire Max Havelaar]

[7 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[10 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[13 december 1871 Aantekening van Potgieter]

[14 december 1871 Brief van de firma Enschedé aan Multatuli]

[15 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[15 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[16 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[16 december 1871 Brief van Tine aan Potgieter]

[16 december 1871 Brief van Tine aan Stéphanie]

[17 december 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[18 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[18 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[21 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[21 december 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[23 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[24 december 1871 Brief van Wintgens aan Multatuli]

[28 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[29 december 1871 Eerste stuk van Millioenen-studiën verschijnt]

[30 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[31 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[31 december 1871 Beoordeling Millioenen-studiën in N.R.C.]

Biografische aantekeningen


[27 oktober 1871
Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

*27 en 28 oktober 1871

Brief van Multatuli aan S.E.W. Roorda van Eysinga. (RvE, blz. 73-81). Ulysses: griekse held uit de Ilias en de Odyssee, wilde aanvankelijk niet deelnemen aan de strijd tegen Troje, maar zijn list om vrijgesteld te worden werd door Palamedes doorzien.

éreinteert: inspant, afmat; fr. éreinter.

Mevrouw***: het supprimeren van de naam Van der Does is natuurlijk door Mimi gedaan.

de novelle ‘Hilda’: zie de brief van Roorda van Eysinga d.d. 16 september. prêche d'exemple: preekt voorbeeldig (fr.); voegt de daad bij het woord.

Wiesbaden, 27 Oct. 1871.

Beste Roorda, wat moet ge wel denken van myn lang zwygen! Sedert maanden was ik suf, en nóg! Daarby komt dat ik my altyd voornam uitvoerig te schryven, en de kwartiertjes verwaarloosde waarin ik 't kort had kunnen doen.

En dan...myn laatste woord van bundel iii der Ideën is de zuivere waarheid. Ik ben moe. Van arbeid niet zoozeer als van onvruchtbaren arbeid. Ook 't zydelingse van myn werk hangt me de keel uit. Ik heb tegenzin in pen, papier en inkt: Schreibmaterialiën zeggen ze hier. Met genoegen blyf ik staan kyken voor 'n schoenmakerswinkel en bewonder 'n paar laarzen. Ik groet in gedachten den werkman die zooiets maakt, maar van alles wat naar schryvery riekt ben ik misselyk. ‘Ideën regeren de wereld’ zei graaf Willem... nu ja, als ze geflankeerd zyn door andere dingen.

Als ik baas was schafte ik alle - zegge alle - beperkingen der persvryheid af. Ik zie hierin 't eenige middel om de frazenmakery te discrediteren. Ik kan niet zeggen hoe'n hekel ik heb aan de pers.

‘Words, words’ om met den britschen dichtervorst te spreken... by monde van den seurigen Hamlet, dien 't ook niet aan ‘words’ mankeerde.

En ik dan! Ach, wat al woorden zond ik de wereld in. Ook ik had iets te verrigten als 't wreken van een vermoorden vader. Ook ik moest iets vuils afstooten van 'n troon. En ik wreekte tot nog toe niets, en ik onttroonde niets. In plaats daarvan tirades over zyn of niet zyn. Maar Hamlet is wel beschouwd schuldiger dan ik. Hy had zakgeld genoeg om 'n paar honderd man te werven. Een klein troepje doodverachters is meer waard dan alle (andere) ideën. Ik zeg: andere. Want materiële magt is ook 'n idee, en wel 't beste!

Intusschen word ik oud. De tyd gaat met toenemende snelheid voorby. Ik ben verdrietig.

Het schryven voor Publiek is me een ware marteling, en ik moet op straffe van broodsgebrek. Ik had ná Lebak oogenblikkelyk soldaat moeten worden, en de moeite die ik my nu gaf om invloed te krygen op de gemoederen, moeten besteden aan 't dresseren van 'n troepje vechtlui.

Daar liggen veel brieven van u voor my. Ik begin met den laatsten (16 Septr)

Gy zegt: een akelig recensent in de Leuteroefeningen noemt den Max Havelaar een gevaarlyk boek. Die man is met weinig gevaar tevreden. Hoe drommel justificiëert hy die meening? Of regtvaardigt hy ze niet? Och, voor ons publiek is dat niet noodig. En vooral is 't niet noodig voor de behoefte der frazenmakers. Zoo'n stelling klinkt, ze vult 'n paar regels druk, ze luistert 'n artikeltje op, ze geeft referent een anstrich van 'n opinieman, en de laars is geleverd! Arme ambachtslui die werkelyke laarzen te maken hebben! Zy zouden by geen baas teregt komen met zulk werk. En by Publiek ook niet. Ik ben altyd in twyfel of ik in m'n leespatienten domheid of slechtheid te bestryden heb. Toen Ulysses zich gek veinsde en zout zaaide, wierp men z'n zoontje voor den ploeg. Hy ging den jongen óm, en werd daarop voor wys verklaard.

Nu blykt my dagelyks dat Holland zout zaait. Ik gooi naar m'n beste vermogen allerlei kostbare dingen in den weg. Men ploegt er brutaal door heen. Eer, goede trouw, gezond-verstand... Holland-Ulysses heeft zoontjes te veel naar 't schynt, en is dus krankzinnig? Ei... gooi eens 'n dubbeltje in de voor, hy houdt zyn ploegpaard in, en bukt zich, en zoekt z'n dubbeltje! Hoe verantwoordt hy nu al de gekorven zoontjes?

Dus niet gek! Dus toerekenbaar!

Welnu, dan is dat aanvallen van den Havelaar een vruchtje van den zelfden struik waarvan ze den verraderlyken lof plukten die over dat boek is uitgestrooid. Multatuli moest gesmoord. Die letteroefenaar - misselyk misschien, als ikzelf, van de andere methode - bestrydt Minnebrieven en Ideën door 't waarschuwen tegen den Havelaar. My ware 't liever geweest als men begonnen ware op die manier. 't Had myn ander werk minder geschaad dan 't pryzen. Het ophemelen der mooijigheden was een kwaadaardig wapen. Én omdat daardoor de feiten werden verdonkeremaand, én om 't vanzelfsprekend ‘maar’ dat de Ideën etc. voor niet mooi verklaarde. 't Is komiek om te zien hoe men zich éreinteert om den Havelaar op den voorgrond te stellen. Dit gaat zoover dat men my liefst niet Multatuli, maar ‘den schryver van M.H.’ noemt. Dit moet dan beduiden dat men de rest ignoreert. In geen ander land zou die taktiek gelukken.

Ja, krygskunde! Maurits van Saksen en Richelieu (de maarschalk) konden niet behoorlyk schryven. En Napoleon i ook niet. Van dezen bestaat een brief, dien hy schreef na Brienne (hy was dus al officier, en wel by 'n wetenschappelyk wapen!) waaruit blykt, dat hy zich aan studie niet had te buiten gegaan. Zie verder Suwarow, Blücher en zeer velen. Er schynen in den oorlog heel andere hoedanigheden noodig te zyn dan die door inspanning van den geest worden verkregen. Karakter en temperament zullen wel hoofdzaak zyn, en: moed om conventionele regeltjes te verwaarloozen. Misschien ook onschuld aan de kennis van die regeltjes, iets naïfs. En dan moet er wat verandering komen in de aangenomen begrippen over militaire eer. Troubadours en holl. natie-bezingers logen. Dat 's hun métier. Welnu, de vechtmenschen moeten de frazen der praat- en rymlui tot waarheid maken. Dan is de zaak in orde. ‘Sterven of overwinnen.’ Precies.

Ook moet er verandering komen in 't oorlogvoeren wat de ‘beschaving’ aangaat De ware beschaving zou gediend zyn met het allerwreedste: gif, gehakte kogels, vrouwen- en kinderen-moord, niet ontzien van particulier eigendom. Denk eens na. Ik ben zeker dat ge tot de slotsom komt dat al deze veranderingen den oorlog zeldzaam maken zouden. Gelooft ge byv. niet dat de duitsche kwajongens-duellen zouden uitsterven, als men plastron en maske afschafte?

Plettenberg een courant oprigten? Ik weet er niets van. En ik zal hem er niet naar vragen, omdat ik niet weet of hy 't weten wil. Ik kan niet beoordeelen of hy geschikt is voor de directie. Ik zou gemeend hebben: neen. Maar die meening is oppervlakkig.

Bedank Mevrouw *** zeer hartelyk voor haar party trekken tegen ds. Ouwersloot. Het verwondert my dat men niet moe is van zulke aanvallen. In den beginne dacht ik dat het slyten zou, doch het schynt nog altyd niet genoeg afgezaagd te wezen naar sommiger smaak. - Zeg aan Mevrouw *** dat ik een goed mensch ben, en zeer gevoelig voor hare ridderlykheid. Is de novelle ‘Hilda’ waarvan gy spreekt, voor den druk bestemd? Zoo ja, deel my mede in welk tydschrift. Of afzonderlyk? Ik verneem weinig of niets van Holland. Couranten zelfs lees ik zelden. Wel liggen er hier in de Kursaal, maar daar kom ik byna nooit.

Ja, 't boek van Feringa interesseert ook my zeer. Er is een onafhankelyke toon in. Hy blykt den moed te hebben iets te meenen, en dat is veel. Ik stelde my voor zyn werk te behandelen (en dit is nog myn plan) maar dan moet ik over de meesten zyner onderwerpen goed nadenken. Ik ben volstrekt niet vlug en denk moeielyk, vooral tegenwoordig. Ik wacht op 'n pedanten bui om my te veroorloven iets voor waar te houden. Voorloopig ben ik 't met Feringa niet eens over de basis der zedelykheid. Maar ik heb wat inspanning noodig voor ik kans zie den klip der woordvittery omtezeilen. Niet alleen dat ik 't medelyden een lageren rang toeken dan hy en Schopenhauer, maar ik noem het een fout, iets onzedelyks. Om dit te betoogen moet ik o.a. uiteenzetten welk onderscheid er is tusschen mede-lyden en medelyden. 2o moet ik myn sustenu verdedigen dat deugd = genot, genot = deugd is, enz. Ga eens na hoe daarby de puntjes op de i moeten gezet worden, om niet te doen vervallen in de meening dat de kwestie slechts 'n vraag is van terminologie. Dit laatste veronderstelt Feringa, met wien ik sedert de verschyning van zyn boek een paar brieven gewisseld heb. Hy komt my voor een flinke kerel te zyn, die waarheid zoekt.

28 October.

By 't doorbladeren uwer brieven drukt my myn zwygen. Gy schryft veel dat antwoord verdiende. - 't Is een vervloekt werk die sufheid! Sedert langen tyd ben ik hoogstens goed voor rentenier. De middelen die ik aanwendde om weer goed wakker te worden zyn eindeloos. Alles te vergeefs. Wandelen, niet-wandelen, alleen zyn, niet-alleen zyn, spreken, zwygen, lezen... dit laatste valt me hoe langer hoe moeielyker. Heden morgen had ik iets van Heine. Er was 'n tyd dat ik my aan hem verwant voelde. Nu niet meer. Ik vind hem... onwaar. Wat me vroeger humor scheen, komt me nu hoogstens voor als koddigheid, en wel vaak van de laagste soort. t Is niet de smart die uit hem lacht, hy verknypt z n gezicht tot 'n gryns. Hy bevalt me niets meer! Maar... niemand behaagt me. Ik neem 't al kwalyk dat men schryft, myzelf ook! En helaas, ik moet!

Vaccinatie? Ik durf niet oordeelen, maar vrees dat gy gelyk hebt. In de zaak zelf ben ik incompetent, maar oordeelende by analogie en naar oppervlakkige verschynsels, kan de zaak niet goed zyn. In onze jeugd waren de gevolgen van niet-enten frequenter: men zag meer pokdaligen. Welnu, al de pokdaligen die ik gekend heb, hadden een frissche gelaatskleur. Lang voor ik had nagedacht over vaccinatie, hoorde ik een klakkeloos getuigenis tegen dat kunstje. Ik was 'n kind en had 'n woord opgevangen dat ik niet verstond: kaarsmooi. Let wel: kaars. De burgerlui brandden nog geen lampen. Zeker man werd door 'n oude meid: kaarsmooi genoemd, en - zei ze er by - ‘dat zyn mottige mensen altyd.’ Bedoelde man was 'n toonbeeld van frissche gezondheid, en by de kaars zag men de putjes der pokken niet, want... ‘mottig’ was-i. En sedert dien tyd lette ik op die schoonheid der pokdaligen by kaarslicht.

Ik weet zeer goed dat dit niets bewyst. Maar 't wekt op tot nadenken en tot het zoeken van bewyzen.

En ook analogie bewyst niets. Doch ze zegt ons dat zeer dikwyls - altyd misschien - de middelen waarmee men kwalen verdryft, kwalen zyn. Er zou 'n lange lyst te maken zyn van akeligheden - en niet op 't gebied van lichamelyke ziekte alleen - die, verdreven zynde, vervangen worden door andere ellende. Melaatschheid, lepra, boazie, elefantiasis, roode loop, hoofdzeer, ridderschap en despotismus zyn verdrongen, geremplaceerd althans, door zenuwzinkenkoorts, kinine-waanzin, cholera, anevrismen, anginen, tering, publicisme en parlementery. Lood om oud yzer!

Ik ben er zeer verdrietig om, want ik begin te vreezen dat al ons pogen ydel is. Is er misschien een noodzakelyke maat van ellende die de menschheid slikken moet? A quoi bon dan ons gewurm!

Maar: dat gewurm zelf is ons leven! Zeer wel! maar om 't dragelyk te maken hoort er by: een beetje hoop op succes, een beetje illusie! Ik heb van m'n kindsheid af Martinus van der Hoeven gekend, en liep niet hoog met z'n gezond verstand. Toch erken ik eenmaal iets van hem geleerd te hebben. Hy bezocht my op 'n oogenblik dat ik bezig was eene vrouwspersoon te... redden. Dat is de term. ‘Dat moet je niet doen’ zei hy droog, en later begon ik te gissen dat-i gelyk had. Met de gegevens onzer Maatschappy is er noodzakelyk behoefte aan zeker quantum prostitutie. Wie 'r Grietjen uithaalt, gooit Tryntje in de poel die gevuld blyven wil, zegge: moet.

Maar dergelyke onderwerpen vallen me op 't oogenblik moeielyk. Ik voel tot slotsommen te geraken die ik niet aandurf, en over dat niet-durven ben ik beschaamd. Hierin ligt dan ook de hoofdoorzaak van m'n tegenwoordige onmagt. Tot schryven, spreken, oordeelen, verkondigen, is zekere verwaandheid noodig, die me echter - voor hoelang? - verlaten heeft. Zoo zie je dat men niet kan staat maken op z'n trouwste kameraden. By elke voorkomende kwestie zou ik tyd en loisir noodig hebben, en daartoe is 't leven te kort, het aantal kwesties te groot. Hoe kan men dagbladschryver zyn! Elken dag een opinie kant en klaar! Hm! Ik ben verwonderd over zooveel vlugheid of verontwaardigd over zoo weinig conscientie.

Dezer dagen kwam my een boek ter-hand dat ik misschien behandelen zal, als ik weer wakker ben. Het is geschreven door een Engelsman die zich doctor in de medicynen noemt. Myn exemplaar is de duitsche vertaling. De titel is:


Grundzüge der Geselschaftswissenschaft
oder
Physische, geschlechtliche und natürliche Religion.

Eine Darstellung der wahren Ursache und der Heilung der drei Grundübel der Geselschaft: der Armuth, der Prostitution und der Ehelosigkeit.

Excusez du peu! Hadt ge ooit van physische en geslechtliche religion gehoord? Nu, de schryver justificieert die benamingen ten volle. Hy tast onzen zotten afkeer aan van 't noemen en behandelen eeniger onderwerpen, en... prêche d'exemple, door flink uit veel zaken by den naam te noemen. Het boek is vol waarheden. Of 't de waarheid is, weet ik nog niet. In allen geval wraak ik z'n conclusiën. Maar voor ik optreed met die zaken heb ik veel studie noodig.

Wees met de uwen zeer hartelyk gegroet van

Uwen liefhebbenden

Douwes Dekker.

Myn plan was eerst uw brieven allen geheel te beantwoorden, maar dan blyft m'n epistel weer liggen. Schande genoeg dat ik zoo lang zweeg.

Myn gezondheid is schandelyk wel. Ik schaam me als ik dat vergelyk by m'n denkvermogen.

Ik lees m'n geschryf niet na. Zet hier en daar wat komma's, en maak 'n zin in orde waar ze niet correct is.