Volledige Werken. Deel 14. Brieven en dokumenten uit de jaren 1870-1871
[1 januari 1870 Edu wordt zestien jaar]
[januari 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]
[6 januari 1870 Artikel van A. Buijs in Asmodée]
[8 januari 1870 Ideeën van Quintillianus in De Dageraad]
[13 januari 1870 Brief van de firma Enschedé aan Multatuli]
[13 januari 1870 Artikel in de Soerabaya Courant]
[januari 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]
[20 januari 1870 Bijdrage van Jhr. F.A. Hartsen in Asmodée]
[28 januari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]
[28 januari 1870 Brief van Edu aan Stéphanie]
[31 januari 1870 Causerie XVII, eerste deel, in De Locomotief]
[2 februari 1870 Causerie XVII, tweede deel]
[2 februari 1870 Rekest voor J. de Vletter]
[4 februari 1870 Causerie XVII, derde deel, in De Locomotief]
[7 februari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]
[13 februari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]
[14 februari 1870 Brief van Multatuli aan Boelen]
[15 februari 1870 Causerie XVIII in De Locomotief]
[17 februari 1870 Artikel van A. Buijs in Asmodée]
[25 februari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]
[2 maart 1870 Multatuli wordt vijftig jaar]
[maart 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]
[18 maart 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]
[24 maart 1870 Multatuli schrijft aan De Vletter]
[26 maart 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]
[Bijlage Vier artikelen van Sentot in het Stuiversblad]
[31 maart 1870 Bijdrage van Jhr. F.A. Hartsen in Asmodée]
[1 april 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]
[1 april 1870 Kwitantie van Baron van Plettenberg]
[april 1870 Multatuli vertrekt naar Duitsland]
[12 april 1870 Bijdrage van Roorda van Eysinga in De Locomotief]
[Bijlage Mededelingen over Multatuli's verblijf in Mainz]
[23 april 1870 Brief van A. van der Ghinst aan Multatuli]
[25 april 1870 Brief van A. van der Ghinst aan Multatuli]
[26 april 1870 Brief van Multatuli aan Straatman]
[4 mei 1870 Brief van Schadd aan Straatman]
[5 mei 1870 Bijdrage van Multatuli in Het Noorden]
[12 mei 1870 Tweede bijdrage van Multatuli in Het Noorden]
[13 mei 1870 J.C.P. Hamminck Schepel overlijdt]
[15 mei 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]
[19 mei 1870 Derde bijdrage in Het Noorden]
[21 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[26 mei 1870 Vierde bijdrage in Het Noorden]
[27 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[27 mei 1870 Ottilie Katzenstein-Coss overlijdt]
[28 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[29 mei 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]
[29 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[30 mei 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]
[mei 1870 Tine, Edu en Nonni verlaten Den Haag]
[Bijlage Mededelingen van A. Douwes Dekker-Post v. L.]
[1 juni 1870 Nonni wordt dertien jaar]
[1 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[1 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[1 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[2 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[2 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]
[2 juni 1870 Vijfde bijdrage in Het Noorden]
[juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[5 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[5 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]
[5 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]
[5 juni 1870 Brief van A. van der Ghinst aan Multatuli]
[6 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[6 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[7 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[8 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]
[8 juni 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]
[9 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]
[9 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]
[9 juni 1870 Zesde bijdrage in Het Noorden]
[11 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]
[12 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[14 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[juni 1870 Mededelingen van Mimi]
[16 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[16 juni 1870 Zevende bijdrage in Het Noorden]
[18 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[23 juni 1870 Achtste bijdrage in Het Noorden]
[25 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[27 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[1 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[1 juli 1870 Divagatiën I in Nederland]
[1 juli 1870 Negende bijdrage in Het Noorden]
[8 juli 1870 Tiende bijdrage in Het Noorden]
[9 juli 1870 Huwelijk van Sietske Abrahamsz]
[11 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[14 juli 1870 Artikel van Jhr. Hartsen in Asmodée]
[15 juli 1870 Elfde bijdrage in Het Noorden]
[16 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[18 juli 1870 Afkondiging pauselijke onfeilbaarheid]
[19 juli 1870 Oorlogsverklaring Frankrijk-Pruisen]
[Bijlage Mededelingen van Mimi over Mainz]
[21 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[21 juli 1870 Multatuli schrijft Idee 738]
[22 juli 1870 Twaalfde bijdrage in Het Noorden]
[22 juli 1870 Multatuli en Mimi naar Gustavsburg]
[23 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[24 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[25 juli 1870 Brief van Tine aan Potgieter]
[26 juli 1870 Multatuli schrijft Idee 747]
[28 juli 1870 Bijdrage van Multatuli in De Locomotief]
[29 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[29 juli 1870 Laatste bijdrage in Het Noorden]
[30 juli 1870 Artikel van Huisman in De Dageraad]
[31 juli 1870 Brief van Potgieter aan Van Vloten]
[1 augustus 1870 Multatuli schrijft Idee 756]
[1 augustus 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[1 augustus 1870 Divagatiën II in Nederland]
[2 augustus 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[5 augustus 1870 Bericht in Opregte Haarlemsche Courant]
[17 augustus 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[17 augustus 1870 Eerste helft Ideën I verschijnt]
[Bijlage Reklame voor Multatuli's werken]
[19 augustus 1870 Mededeling van Mimi inzake honorarium]
[Bijlage Aantekeningen van Mimi]
[1 september 1870 Divagatiën III in Nederland]
[1 september 1870 Brief van Tine aan Potgieter]
[2 september 1870 Het Franse Rijnleger capituleert]
[4 september 1870 Napoleon III afgezet]
[Bijlage Mededelingen van Mimi over Gustavsburg]
[17 september 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]
[17 september 1870 Eerste aflevering Ideën III verschijnt]
[20 september 1870 Tine int honderd francs]
[20 september 1870 Brief van Tine aan Potgieter]
[22 september 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]
[29 september 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]
[3 oktober 1870 Multatuli schrijft voetnoot bij Idee 738]
[4 oktober 1870 Ingezonden stuk van J. van Gennep]
[5 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]
[Bijlage Mededelingen van Mimi over Multatuli's reactie]
[6 oktober 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[7 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]
[Bijlage Mededelingen van Mimi over Gustavsburg]
[12 oktober 1870 Artikel in de Sneeker Courant]
[14 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]
[14 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]
[15 oktober 1870 Oproep in De Werkman]
[18 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[18 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]
[19 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]
[19 oktober 1870 Artikel in de Sneeker Courant]
[20 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]
[20 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]
[21 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]
[Bijlage Mededelingen van Mimi]
[21 oktober 1870 Brief van Tine aan Potgieter]
[21 oktober 1870 Brief van Kallenberg vd Bosch aan Potgieter]
[22 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]
[oktober 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[23 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]
[24 oktober 1870 Bijdrage van Multatuli in De Locomotief]
[24 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]
[25 oktober 1870 Telegram van Bokma]
[25 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]
[25 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]
[25 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]
[Bijlage Mededelingen van Mimi]
[27 oktober 1870 Het franse Moezelleger capituleert]
[29 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]
[29 oktober 1870 Mededelingen in De Werkman]
[30 oktober 1870 Bericht in het Handelsblad]
[1 november 1870 Multatuli en Mimi vestigen zich in Wiesbaden]
[2 november 1870 Tine int honderd francs]
[3 november 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]
[Bijlage Mededelingen van Mimi]
[november 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[5 november 1870 Bericht en artikel in De Werkman]
[9 november 1870 Multatuli voltooit Nog-eens Vrye Arbeid]
[10 november 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]
[10 november 1870 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[10 november 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]
[10 november 1870 Brief van A.L. van Plettenberg aan Waltman]
[12 november 1870 Kwitantie van Plet]
[12 november 1870 Artikel in De Werkman]
[13 november 1870 Oproep in de N.R.C.]
[14 november 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]
[19 november 1870 Multatuli schrijft Van Gennep]
[19 november 1870 Brief van W. van Lennep aan Multatuli]
[19 november 1870 Berichten in De Werkman]
[19 november 1870 Artikel in de Zaanlandsche Courant]
[19 november 1870 Ingezonden Stuk in de Java-Bode]
[20 november 1870 Kritiek in Onze Tolk]
[23 november 1870 De tweede aflevering van Ideën III verschijnt]
[25 november 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]
[26 november 1870 Bericht en Ingezonden Stukken in Zaanl. Crt.]
[26 november 1870 Artikel van Sentot in De Dageraad]
[27 november 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]
[28 november 1870 Aantekeningen van Multatuli]
[29 november 1870 Bericht in Het Vaderland]
[30 november 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[30 november 1870 Eerste helft Ideën II herdrukt]
[1 december 1870 Artikel in Asmodée]
[2 december 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[4 december 1870 Brief van Multatuli aan De Geyter]
[6 december 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]
[7 december 1870 Brief van Huisman aan Multatuli]
[Bijlage Mededelingen van Mimi]
[7 december 1870 Tweede helft Ideën II herdrukt]
[7 december 1870 Circulaire van G.L. Funke]
[Bijlage Bestellijstje van G.L. Funke]
[8 december 1870 Bijdrage van Jhr. Hartsen in Asmodée]
[8 december 1870 Artikel van Buijs in Asmodée]
[12 december 1870 Brief van Multatuli aan Roorda van Eysinga]
[Bijlage Mededelingen van Mimi over Specialiteiten]
[12 december 1870 Ingezonden Stuk in de Arnhemsche Courant]
[13 december 1870 Ingezonden Stuk van J. van Vloten]
[15 december 1870 Wissel op naam van Multatuli]
[15 december 1870 Bericht in het Handelsblad]
[Bijlage Mededelingen van Mimi]
[december 1870 Aanbiedingsbericht van K.H. Schadd]
[16 december 1870 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[18 december 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[18 december 1870 Concept mededeling van Tine]
[19 december 1870 Concept ingezonden Stuk]
[20 december 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]
[20 december 1870 Bericht over geveild auteursrecht]
[21 december 1870 Bericht uit Sneek aan N.R.C.]
[22 december 1870 Brief van Multatuli aan Roorda van Eysinga]
[22 december 1870 Kwitantie van Plet]
[23 december 1870 Tine int honderd francs]
[23 december 1870 Brief van Tine aan Potgieter]
[24 december 1870 Nog-eens Vrye Arbeid verschijnt]
[24 december 1870 Ingezonden Stuk in Leidsch Dagblad]
[25 december 1870 Multatuli schrijft Wertheim]
[26 december 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]
[27 december 1870 Telegram van Wertheim aan Multatuli]
[27 december 1870 Brief van Stieltjes aan Multatuli]
[27 december 1870 Brief van Wertheim aan Quack]
[29 december 1870 Brief van Wertheim aan Multatuli]
[december 1870 Notitie in Uilenspiegel]
[31 december 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]
[31 december 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]
[31 december 1870 Brief van Roorda van Eysinga aan Multatuli]
[1 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[1 januari 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[2 januari 1871 Brief van Multatuli aan redactie van Onze Eeuw]
[2 januari 1871 Brief van Multatuli aan Wertheim]
[2 januari 1871 Ingezonden Stuk van Oud-Officier]
[3 januari 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]
[6 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[6 januari 1871 Beoordeling van Nog-eens Vrye Arbeid]
[6 januari 1871 Ingezonden Stuk in De Locomotief]
[8 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[9 januari 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]
[9 januari 1871 Brief van Wertheim aan Multatuli]
[10 januari 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]
[11 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[11 januari 1871 Artikel van RvE in de Sneeker Courant]
[12 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[12 januari 1871 Brief van Multatuli aan Bokma]
[12 januari 1871 Brief van Multatuli aan Tiedeman]
[13 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[13 januari 1871 Brief van Multatuli aan Jhr. van Sypenstein]
[13 januari 1871 Brief van Multatuli aan Baron van Plettenberg]
[15 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[15 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[januari 1871 Ingezonden Stuk van Huisman]
[15 januari 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]
[17 januari 1871 Artikel in De Locomotief]
[18 januari 1871 Artikel van RvE in de Sneeker Courant]
[18 januari 1871 Proclamatie van het keizerrijk Duitsland]
[19 januari 1871 Brief van Multatuli aan Potgieter]
[19 januari 1871 Bericht in Het Vaderland]
[20 januari 1871 Artikel van Multatuli in Het Noorden]
[20 januari 1871 Max Havelaar derde druk verschijnt]
[21 januari 1871 Frans gedicht van Multatuli]
[21 januari 1871 Ingezonden Stuk in Het Vaderland]
[21 januari 1871 Artikel in Het Vaderland]
[21 januari 1871 Beoordeling in de Sneeker Courant]
[21 januari 1871 J.J. Rochussen overlijdt]
[22 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[22 januari 1871 Bericht in het Algemeen Handelsblad]
[22 januari 1871 Bericht in de N.R.C.]
[22 januari 1871 Artikel in de N.R.C.]
[25 januari 1871 Kwitantie van Plet]
[25 januari 1871 Briefkaart van Wolters aan d'Ablaing]
[25 januari 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]
[27 januari 1871 Brief van Multatuli aan Keller]
[28 januari 1871 Artikel in De Werkman]
[28 januari 1871 Ingezonden Stuk in De Toekomst]
[29 januari 1871 Brief van Kern e.a. aan Multatuli]
[30 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[31 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[31 januari 1871 Eerste artikel in het Dagblad]
[1 februari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[1 februari 1871 Bericht inzake de Multatuli-Commissie]
[1 februari 1871 Tweede artikel in het Dagblad]
[1 februari 1871 Ingezonden Stuk in De Toekomst]
[1 februari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[2 februari 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]
[2 februari 1871 Derde artikel in het Dagblad]
[3 februari 1871 Brief van Tine aan Potgieter]
[3 februari 1871 Vierde artikel in het Dagblad]
[4 februari 1871 Ingezonden Stuk in De Toekomst]
[4 februari 1871 Advertentie van de Multatuli-Commissie]
[9 februari 1871 Brief van Potgieter aan Van Vloten]
[10 februari 1871 Advertentie van Huisman in Handelsblad]
[11 februari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[11 februari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[12 februari 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[12 februari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[13 februari 1871 Artikel in de Java-Bode]
[14 februari 1871 Artikel in de Java-Bode]
[14 februari 1871 Artikel in het Nieuw Bataviaasch Handelsblad]
[15 februari 1871 Artikel in het Nieuw Bataviaasch Handelsblad]
[februari 1871 Beoordeling in Onze Eeuw]
[27 februari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[2 maart 1871 Artikel in de Java-Bode]
[3 maart 1871 Artikel in de Java-Bode]
[7 maart 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[13 maart 1871 Artikel in het Studenten Weekblad]
[13 maart 1871 Recensie opvoering Max Havelaar]
[maart 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[Bijlage Notities voor Specialiteiten]
[17 maart 1871 Advertentie inzake opvoering Max Havelaar]
[18 maart 1871 Revolutionair verzet in Parijs]
[19 maart 1871 Recensie opvoering Max Havelaar]
[20 maart 1871 Bericht opvoering Max Havelaar]
[21 maart 1871 Artikel over Rochussen in de Java-Bode]
[23 maart 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[23 maart 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[23 maart 1871 Ingezonden Stuk in de Java-Bode]
[26 maart 1871 Multatuli over de Commune]
[26 maart 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[27 maart 1871 Artikel in het Studenten Weekblad]
[31 maart 1871 Artikel van Roorda in De Locomotief]
[1 april 1871 Ingezonden Stuk in de N.R.C.]
[2 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[3 april 1871 Artikel in het Studenten Weekblad]
[10 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[12 april 1871 Brief van Multatuli aan het Studenten Weekblad]
[12 april 1871 Multatuli over Frankrijk]
[15 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[17 april 1871 Repliek van Multatuli in het Studenten Weekblad]
[20 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[21 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[22 april 1871 Kwitantie van Plet]
[24 april 1871 Dupliek in het Studenten Weekblad]
[25 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[28 april 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[28 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[28 april 1871 Artikel van Roorda in De Locomotief]
[29 april 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[30 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[30 april 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[3 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[3 mei 1871 Brief van Faber aan Multatuli]
[8 mei 1871 Ingezonden Stuk in De Locomotief]
[10 mei 1871 Vrede van Frankfurt am Main]
[10 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[11 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[11 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[11 mei 1871 Concept van brieven aan Van Plettenberg]
[11 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Plettenberg]
[12 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[16 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[17 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[17 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Plettenberg]
[18 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]
[18 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[20 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[21 mei 1871 Tine int honderd francs]
[23 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Plettenberg]
[23 mei 1871 Contract inzake Specialiteiten]
[24 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[24 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[25 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[27 mei 1871 Brief van Waltman aan Van der Ghinst]
[27 mei 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]
[28 mei 1871 Einde van de Commune van Parijs]
[30 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]
[30 mei 1871 Specialiteiten verschijnt]
[4 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[5 juni 1871 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]
[8 juni 1871 Drie artikelen in Asmodée]
[10 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[11 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[12 juni 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]
[14 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[19 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[22 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[23 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[24 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[26 juni 1871 Artikel in De Locomotief]
[27 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]
[27 juni 1871 Artikel in De Locomotief]
[3 juli 1871 Artikel in Nieuw Bataviaasch Handelsblad]
[juli 1871 Multatuli voltooit Ideën III]
[19 juli 1871 Rekening-courant met Waltman]
[24 juli 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[25 juli 1871 Multatuli int de opbrengst van het auteursrecht]
[15 augustus 1871 Laatste aflevering Ideën III verschijnt]
[16 augustus 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[20 augustus 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[23 augustus 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[26 augustus 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[5 september 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[16 september 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]
[24 september 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[29 september 1871 Ideën III compleet]
[15 oktober 1871 Artikel in Caecilia]
[27 oktober 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]
[3 november 1871 Minnebrieven vijfde oplaag verschijnt]
[3 november 1871 Brief van Tine aan Stéphanie]
[10 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[15 november 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[18 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[23 november 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[24 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[29 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[30 november 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]
[3 december 1871 Brief van Wintgens aan Multatuli]
[5 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]
[5 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[6 december 1871 Aanbiedingscirculaire Max Havelaar]
[7 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[10 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[13 december 1871 Aantekening van Potgieter]
[14 december 1871 Brief van de firma Enschedé aan Multatuli]
[15 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]
[15 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[16 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]
[16 december 1871 Brief van Tine aan Potgieter]
[16 december 1871 Brief van Tine aan Stéphanie]
[17 december 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]
[18 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[18 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[21 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[21 december 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]
[23 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[24 december 1871 Brief van Wintgens aan Multatuli]
[28 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]
[29 december 1871 Eerste stuk van Millioenen-studiën verschijnt]
[30 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]
[31 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]
[31 december 1871
Brief van Multatuli aan Wintgens]
31 december 1871
Brief van Multatuli aan W. Wintgens. Twee dubbele velletjes en éen enkel velletje postpapier, tot onderaan blz. 9 beschreven. (M.M.)
De paar zinnen van Toulon est là zijn door Multatuli nadat de brief gereed was, toegevoegd.
In de onderstaande tekst zijn twee kleine correcties aangebracht: in de derde alinea is dan verbeterd uit dat; en in de aanhef van de achttiende alinea stond eerst: dat het beneden U is; Multatuli schrapte dat en is, maar vergat het te schrappen.
pars: gedeelte, onderdeel (lat.)
gesermoneerd: bepreekt, met een sermoen overladen.
malingre: zwakkelijk, uitgeteerd (fr.)
praetor: consul, krijgsoverste, stadhouder; romeinse functionaris, te hoog voor kleinigheden (minima).
de bas étage: van minder allooi (fr.)
circonstance-praatje: gelegenheidstoespraak.
sans comparaison: zonder te willen vergelijken (fr.)
telle-quelle: middelmatig, zo zo (fr.).
il y a des accommodements avec le ciel: er is wel een regeling mogelijk met de hemel, dus met de godsdienstig-zedelijke voorschriften. Citaat uit Molières Tartuffe.
geüsurpeerde: wederrechtelijk verkregen.
Toulon est là: uitspraak van Napoleon om aan te geven dat de beslissing over een bepaald te veroveren doel al eerder en op een heel andere plaats valt.
Hoogedelgestr Heer
Mr W. Wintgens
Oud-minister van Justitie
Lid der Tweede Kamer St. Gen.
Wiesbaden 31 December 1871
Hoogedelgestrenge Heer!
Ik had de eer te ontvangen Uwe zeer geachte letteren van den 24n, en tevens de Bybladen waarin het door U in de zittingen van 8/9 dezer gesprokene wordt medegedeeld. Voor een en ander betuig ik myn hartelyken dank.
Toen Uw minzaam schryven van den 24n my gewerd, was ik verdiept in de Redevoeringen, die Gy vroeger de goedheid hadt, my te doen geworden. Ik las die met studie, en hoop een voorbeeld te nemen aan het vele schoone dat daarin gevonden wordt. Ik vind uwen arbeid keurig, en zal zoodra mogelyk dit oordeel elders uiten en justificeeren, daar mooivindery zonder aanvoering van motieven geen waarde heeft.
Dat ik, gebukt onder 't servituut van persoonlyke grieven, aanmerkingen heb, spreekt vanzelf. Ik was een ‘pars’ in de zaken die Gy behandelt, en weet dat dit standpunt eene valsche scherpte van oordeel kan te weeg brengen, misschien te vergelyken by de betrekkelyke botheid van een mes dat, te zwaar aangezet, ómligt. Ook indien het my vrystond alle overige gegevens gelyk te stellen, zie ik de waarschynlykheid in, dat Uwe wyze van behandeling - waar ze afwykt van den weg dien ik misschien zou hebben ingeslagen - de betere is. Die afwyking is evenwel minder groot, dan door velen gedacht wordt, hetgeen reeds hieruit blykt, dat ik naast Uw zeggen ook Uw niet-zeggen weet te waardeeren. Die zou 't geval niet wezen, als ik al te zeer ómlag.
Hoe dit zy, ik vind Uwen arbeid in alle opzichten - ook byv. litterarisch, al zy dit dan byzaak - uitstekend. En juist dit maakt den indruk die 't geheel by my naliet, allertreurigst: dat alles heeft alweer niet gebaat!
Er ligt een eigenaardig sarcasme in de nootjes die hier-en-daar Uwe redevoeringen besluiten: de Begrooting werd aangenomen, de motie werd verworpen, met zooveel tegen zooveel stemmen, d.i.: al wat nu voorafging bleek by inzien van de heeren, niets waard te zyn. Epigrammatischer kan het niet!
Ik ben bevreesd voor den schyn alsof ik U myn geschryf wilde opdringen. Anders zou ik zoo vry zyn U myn laatsten bundel Ideën aangebieden, waarin ik zoo bitter klaag over de onvruchtbaarheid van 't gesproken woord. ‘Papaatje, nu zyn er twintig in dat gaatje’ zei een jongen die door z'n vader was gesermoneerd in den tuin. Hy had mieren geteld.
Wat telden de heeren der Volksvertegenwoordiging, terwijl Gy spraakt? Ik zou dit wel ten-naaste-by kunnen berekenen, maar dat leidt my verder dan nu te-pas komt.
Myn hoofdindruk is verdriet over 't verloren gaan van Uwe kracht, van Uw talent, van Uwen eerlyken goeden wil. Moet dit alles dan nu maar zoo blyven? Ik kan dit niet onverschillig aanzien. Elk vraagstuk moet kunnen opgelost worden, tenzy er blyke dat die oplossing onmogelyk, en dat alzoo het vraagstuk geen vraagstuk is.
Mogen wy nu het opsporen van middelen ter genezing van ons malingre landje, niet langer beschouwen als een rationeel streven, dat wy dan ten-minste dàt weten, teneinde ons te kunnen bezighouden met dankbaarder taak. Maar zoolang wy van die treurige waarheid niet overtuigd zyn, blyf ik zoekende. Na Uwe vruchtelooze pogingen, is de kans op slagen gering. Telkens dwaal ik af in de onvruchtbare praemissen: áls de Koning, áls de Kamer, áls het Volk-
Nu ja, al die alsen zyn nu eenmaal zoo niet!
De oorzaak waarom ik Uwen brief van den 24n niet terstond beantwoordde, ligt hierin, dat ik na de lezing Uwer stukken, gedurig hoopte op eenige helderheid van begrip omtrent de vraag: wat moet er dán gedaan worden? Ik wachtte van dag tot dag, en werd niet wyzer. Zoo gaarne had ik U een belangryken brief geschreven, en ben er niet toe in staat. Myn eenige wysheid is dat ik dit inzie. Algemeene beschouwingen leiden tot niets. Er zouden nauwkeurig omschreven maatregelen moeten worden voorgesteld.-
Gy hebt de goedheid my te verzekeren by gelegenheid gebruik te zullen maken van eenige in myne brieven voorkomende denkbeelden, en laat daarop iets volgen over Uwe vermeende positie als ‘grande utilité’ in-tegenstelling van ‘premier rôle’. Ei, zie eens onze tragische helden en jugendliche Liebhaber!
Ik geloof dat Gy verkeerd zoudt doen, U tot Specialiteit te verlagen. De menschen die in de-n-Oost geweest zyn, moeten U hunne donneés leveren - voorzichtig te gebruiken, zéér, zéér voorzichtig! - gy gaaft bewys genoeg van praetorskennis, om U de minima te laten aandragen door de opperlieden.
Niets zou gemakkelyker zyn dan U een lystje te geven van Speciaalzaakjes. Ik doelde daarop in een vorig schryven, toen ik onder den indruk was der kunstjes-bas-étage van den heer v.d. P., maar al kán dit soms te-pas komen, als taktiek is 't beneden U. Ook kan 't gevaarlyk zyn. Ge mocht eens een maleisch woord anders accentueeren, dan den heer Fr. v.d. P. door sloeproeiers of suikerkoelies - zyne professoren in de filologie - geleerd is.
Het is met de specialiteit der Specialiteiten bitter slecht gesteld. Myn boekje daarover is onvolledig. In den N. Rotterdammer lees ik dat de heer van Twist eene ‘Specialiteit by uitnemendheid’ is! 't Is treurig. Het oppervlakkig vernisje dat bestaat in een weinig maleisch of wat locaalkennis, beduidt niet veel, maar wat dan te zeggen van iemand die in vyf jaren tyds zich zelfs dat weinige niet wist eigen te maken? By officieele receptien was de heer van Twist niet in staat eene enkele fraze te uiten. De majoor-adjudant van Heerdt moest zyn tolk zyn om 't eenvoudigste circonstance-praatje overtebrengen. Is 't niet ergerlyk, zoo'n man te hooren citeeren als Specialiteiten par excellence? En wat moet men denken van de overige hoedanigheden eens mans die, op zyn standpunt, geen behoefte voelde met eigen mond te spreken, met eigen ooren te hooren, d.i. uit eigen oogen te zien? Zoo is 't dan ook Bekking gelukt hem vry-arbeidery = een rad voor oogen te draaien. En 't gekste van dit alles is, dat Bekking - dit zal U vreemd klinken - geen vry-arbeider was. B. was een geïncarneerde oudgast, en nam die leus aan, om in v. Twist een bondgenoot te vinden tegen den raad van Indie de Perez, met wien hy vreesselyk overhoop lag ten-gevolge van een twist op Makassar in 47. Ik ben getuige geweest van de manier waarop B. den heer van Twist fopte. Ik doelde daarop in 't slot myner eerste brochure over Vryen-Arbeid.
Toch erken ik dat de negativiteit van den heer van Twist my minder stuit, dan de positief-verkeerde richting der speciaal-kennis van iemand als Fr. v.d. Putte. Zúlke kenners van Indie moesten zeer speciaal geweerd worden. Niet geheel sans comparaison - schoon 't beeld wat sterk is - houd ik staande dat iemand die z'n fortuin maakte als - Neen, ik wil myn stelling niet bederven door iets meer te zeggen dan ik verantwoorden kan. Laat ik me dus zóó uitdrukken: het zeer spoedig ryk worden op Java, moest geen aanbeveling zyn tot het recht om meêtespreken over Javasche toestanden.
Al zy het nu beneden U het wedyveren in Specialismus van zekere soort te kiezen tot taktiek, kan het echter te pas komen zoo'n preciesweter op zyne plaats te zetten, vooral waar hy zich waagt op het gebied der humaniora. In elf (?) jaar schatryk worden, en te-gelykertyd een open oog te houden voor iets wetenschappelyks, voor volkenkunde - t is sterk! Ik bedoel hier de thesis der ‘glacé-handschoenen’. Die stelling is valsch, grundfalsch, zooals ze hier zeggen. Ze behoort trouwens geheel tehuis in 't staatkundig vocabulaire van iemand die in zyn courant laat schryven, ‘dat hy U voor zyne rekening neemt.’ Zeker, daarby komen geen glacé- maar boks-handschoenen te pas. Als 't u aangenaam is, zal ik die thesis van den heer v.d. P. - ze raakt aan de vryarbeidery! - in een later schryven eens behandelen. Ik beweer dat iemand die dát beweert, incompetent is tot het behandelen van Javasche kwestien. Nederland heeft genoegen genomen met den heer v.d. P. als minister - waarmeê neemt Nederland geen genoegen! - maar by geen resident op Java ware hy welkom geweest als contrôleur of opziener.
Ja waarlyk, dat oordeel over de overtolligheid van handschoenen, en 't opstroopen der hemdsmouwen in de Kanselary van Mr Tels, is karakteristiek. Ik heb vryarbeiders aan 't werk gezien op die manier! Waar ik iets te zeggen had, geschiedde 't maar eenmaal en - in Rembangsche, waar myn broeder eene tabaksonderneming had, waar Bekking die daarby geinteresseerd was, den vryen arbeid... beschermde, daar waar ik, na myn ontslag te Lebak, met vrouw en kind voorloopig een onderkomen vinden zou - daar kon ik 't niet aanzien! Na twee of drie dagen verblyf, ben ik met myn gezin in den nacht vertrokken, zonder te weten waarheen! Heb ik niet het recht my eenigzins een ‘pars’ te noemen in de zaken die gy behandelt?
Toch doet het my leed vervallen te zyn in 't spreken over myzelf, dat ik vermyden wilde. Ik moet van U leeren hoe men veel zaken niet zegt. Maar - dat al te hevig aangezette mes!-
Mag ik U verzoeken, als 't U convenieert de zaak der ongeregistreerde pandelingen op de Buitenbezittingen (orang bĕroētang schuldmenschen) ter tafel te brengen, die slechts vragenderwys te entameeren? Het kon namelyk zyn, dat daaromtrent maatregelen waren genomen die my onbekend bleven. Ook zal 't goed zyn, niet de minste veroordeeling te laten doorschemeren, voor 't geval dat die pandelingschap nog bestaat. (Ze kán niet afgeschaft zyn, maar misschien is ze tellequelle gereglementeerd.) Er zyn in die aangelegenheid verkregen rechten (voor 'n groot deel geüsurpeerde, maar hoe is dit uittemaken?) die niet zoo gemakkelyk kunnen worden ter-zy gezet. Een groot deel der bezittingen van de Radjah's op de eilandengroepen benoorden Celebes, en ook van de hoofden der óp Celebes liggende rykjes, bestond in myn tyd uit zulke orang beroetang. Dat er met die ‘schuld’ vreesselyk geknoeid werd, spreekt vanzelf. Gansche familien waren feitelyk in slaverny, omdat een voorvader eens een schotel of bord zou gebroken hebben. De eigenaar wist altyd te zorgen dat de schuld toenam. En, ver van daar, op Nias (1o benoorden de Linie, bewesten Sumatra) bestond in myn tyd nog iets geheel anders. De Niassers in 't Binnenland waren altyd aan't vechten, en brachten hun gevangenen aan den Cive. gezaghebber te Goenong Sĕtōlie (Stolie) die ze vrykocht van den dood, en naar Padang zond, waar die arme lieden het ten hunnen behoeve betaalde, inverdienden by 't Gouvernement of particulieren. Dit was gereglementeerd, en naar myn inzien, eene oorbare zaak. Doch, ik verzoek U in 't oog te houden dat ik spreek van dertig jaren geleden. Ik was civ. gezaghebber van 't schuins over Nias liggend Natal, in 42. Er kan dus veel veranderd zyn, en daarom is 't goed de vraag naar die zaken voorzichtig interichten. Het weder invoeren van de infame wyze van werving, door den vryarbeidsgezinden heer van Twist, behoeft niet zoo voorzichtig aangeroerd te worden. Dit is een feit waarvoor ik insta. Ik herinner my zeer duidelyk, dat op de my als Asst Resident van Lebak gewordene dispositie genoteerd te hebben: ‘dat doe ik niet!’ Ik had er den Heer van Twist over willen spreken, omdat ik meende dat hy de zaak niet kende, die, vroeger slechts oogluikend geduld, nu door hem van een officieel stempel werd voorzien. Later bleek my dat de anterieure afschaffing dier zielverkoopery van hemzelf was uitgegaan. Hy wist dus wat het was! 't Is alzoo wel een gruwel de belasting van den Javaan te vorderen in Arbeid, maar er zyn accommodements avec le ciel, zoodra 't aankomt op een pressen met behulp van amfioen, dobbelspel en liederlyke vrouwen!
Het doet my te meer leed dat de heer Sypestein niet heeft willen voldoen aan myn verzoek deze zaak te-berde te brengen, omdat zy nóg belangryker is, dan ze reeds uit een oogpunt van moraliteit schynt. Als Gy my de eer doet hiernaar te vragen, zal ik U dit conscientieus uitleggen. Maar ongevraagd doe ik het niet, omdat ik dan verval in de eigenlyke Havelaars kwestie, die ik vermyden wil. Ik beweer dat er in die wervingszaak matière ligt tot iets als: Toulon est là! dat wil zeggen: wat aangaat de aanwyzing der fout in Indie. De genezing is iets anders. Doch 't is al iets, wanneer men 't eens is over de diagnose.
Na zeer beleefde groeten, en onder betuiging myner oprechte hoogachting heb ik de eer te zyn
UWED. Dienstwillige Dienaar
DouwesDekker.