Multatuli.online

Volledige Werken. Deel 14. Brieven en dokumenten uit de jaren 1870-1871

Voorbericht

Nota

[1 januari 1870 Edu wordt zestien jaar]

[januari 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]

[6 januari 1870 Artikel van A. Buijs in Asmodée]

[8 januari 1870 Ideeën van Quintillianus in De Dageraad]

[13 januari 1870 Brief van de firma Enschedé aan Multatuli]

[13 januari 1870 Artikel in de Soerabaya Courant]

[januari 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]

[20 januari 1870 Bijdrage van Jhr. F.A. Hartsen in Asmodée]

[28 januari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[28 januari 1870 Brief van Edu aan Stéphanie]

[31 januari 1870 Causerie XVII, eerste deel, in De Locomotief]

[2 februari 1870 Causerie XVII, tweede deel]

[2 februari 1870 Rekest voor J. de Vletter]

[4 februari 1870 Causerie XVII, derde deel, in De Locomotief]

[7 februari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[13 februari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[14 februari 1870 Brief van Multatuli aan Boelen]

[15 februari 1870 Causerie XVIII in De Locomotief]

[17 februari 1870 Artikel van A. Buijs in Asmodée]

[25 februari 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[2 maart 1870 Multatuli wordt vijftig jaar]

[maart 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]

[18 maart 1870 Brief van Tine aan Stéphanie]

[24 maart 1870 Multatuli schrijft aan De Vletter]

[26 maart 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[Bijlage Vier artikelen van Sentot in het Stuiversblad]

[31 maart 1870 Bijdrage van Jhr. F.A. Hartsen in Asmodée]

[1 april 1870 Brief van De Vletter aan Multatuli]

[1 april 1870 Kwitantie van Baron van Plettenberg]

[april 1870 Multatuli vertrekt naar Duitsland]

[12 april 1870 Bijdrage van Roorda van Eysinga in De Locomotief]

[Bijlage Mededelingen over Multatuli's verblijf in Mainz]

[23 april 1870 Brief van A. van der Ghinst aan Multatuli]

[25 april 1870 Brief van A. van der Ghinst aan Multatuli]

[26 april 1870 Brief van Multatuli aan Straatman]

[4 mei 1870 Brief van Schadd aan Straatman]

[5 mei 1870 Bijdrage van Multatuli in Het Noorden]

[12 mei 1870 Tweede bijdrage van Multatuli in Het Noorden]

[13 mei 1870 J.C.P. Hamminck Schepel overlijdt]

[15 mei 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[19 mei 1870 Derde bijdrage in Het Noorden]

[21 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[26 mei 1870 Vierde bijdrage in Het Noorden]

[27 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[27 mei 1870 Ottilie Katzenstein-Coss overlijdt]

[28 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[29 mei 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[29 mei 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[30 mei 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[mei 1870 Tine, Edu en Nonni verlaten Den Haag]

[Bijlage Mededelingen van A. Douwes Dekker-Post v. L.]

[1 juni 1870 Nonni wordt dertien jaar]

[1 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[2 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[2 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[2 juni 1870 Vijfde bijdrage in Het Noorden]

[juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[5 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[5 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[5 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[5 juni 1870 Brief van A. van der Ghinst aan Multatuli]

[6 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[6 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[7 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[8 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[8 juni 1870 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[9 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[9 juni 1870 Brief van Multatuli aan Tersteeg]

[9 juni 1870 Zesde bijdrage in Het Noorden]

[11 juni 1870 Brief van Multatuli aan Mimi]

[12 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[14 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[juni 1870 Mededelingen van Mimi]

[16 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[16 juni 1870 Zevende bijdrage in Het Noorden]

[18 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[23 juni 1870 Achtste bijdrage in Het Noorden]

[25 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[27 juni 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 juli 1870 Divagatiën I in Nederland]

[1 juli 1870 Negende bijdrage in Het Noorden]

[8 juli 1870 Tiende bijdrage in Het Noorden]

[9 juli 1870 Huwelijk van Sietske Abrahamsz]

[11 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[14 juli 1870 Artikel van Jhr. Hartsen in Asmodée]

[15 juli 1870 Elfde bijdrage in Het Noorden]

[16 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[18 juli 1870 Afkondiging pauselijke onfeilbaarheid]

[19 juli 1870 Oorlogsverklaring Frankrijk-Pruisen]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Mainz]

[21 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[21 juli 1870 Multatuli schrijft Idee 738]

[22 juli 1870 Twaalfde bijdrage in Het Noorden]

[22 juli 1870 Multatuli en Mimi naar Gustavsburg]

[23 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[24 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[25 juli 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[26 juli 1870 Multatuli schrijft Idee 747]

[28 juli 1870 Bijdrage van Multatuli in De Locomotief]

[29 juli 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[29 juli 1870 Laatste bijdrage in Het Noorden]

[30 juli 1870 Artikel van Huisman in De Dageraad]

[31 juli 1870 Brief van Potgieter aan Van Vloten]

[1 augustus 1870 Multatuli schrijft Idee 756]

[1 augustus 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 augustus 1870 Divagatiën II in Nederland]

[2 augustus 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[5 augustus 1870 Bericht in Opregte Haarlemsche Courant]

[17 augustus 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[17 augustus 1870 Eerste helft Ideën I verschijnt]

[Bijlage Reklame voor Multatuli's werken]

[19 augustus 1870 Mededeling van Mimi inzake honorarium]

[Bijlage Aantekeningen van Mimi]

[1 september 1870 Divagatiën III in Nederland]

[1 september 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[2 september 1870 Het Franse Rijnleger capituleert]

[4 september 1870 Napoleon III afgezet]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Gustavsburg]

[17 september 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[17 september 1870 Eerste aflevering Ideën III verschijnt]

[20 september 1870 Tine int honderd francs]

[20 september 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[22 september 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[29 september 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]

[3 oktober 1870 Multatuli schrijft voetnoot bij Idee 738]

[4 oktober 1870 Ingezonden stuk van J. van Gennep]

[5 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Multatuli's reactie]

[6 oktober 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[7 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Gustavsburg]

[12 oktober 1870 Artikel in de Sneeker Courant]

[14 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[14 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]

[15 oktober 1870 Oproep in De Werkman]

[18 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[18 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[19 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[19 oktober 1870 Artikel in de Sneeker Courant]

[20 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[20 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]

[21 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[21 oktober 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[21 oktober 1870 Brief van Kallenberg vd Bosch aan Potgieter]

[22 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[oktober 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[23 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[24 oktober 1870 Bijdrage van Multatuli in De Locomotief]

[24 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[25 oktober 1870 Telegram van Bokma]

[25 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Van der Hoeven]

[25 oktober 1870 Brief van Des Amorie vd Hoeven aan Multatuli]

[25 oktober 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[27 oktober 1870 Het franse Moezelleger capituleert]

[29 oktober 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[29 oktober 1870 Mededelingen in De Werkman]

[30 oktober 1870 Bericht in het Handelsblad]

[1 november 1870 Multatuli en Mimi vestigen zich in Wiesbaden]

[2 november 1870 Tine int honderd francs]

[3 november 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[november 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[5 november 1870 Bericht en artikel in De Werkman]

[9 november 1870 Multatuli voltooit Nog-eens Vrye Arbeid]

[10 november 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[10 november 1870 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[10 november 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[10 november 1870 Brief van A.L. van Plettenberg aan Waltman]

[12 november 1870 Kwitantie van Plet]

[12 november 1870 Artikel in De Werkman]

[13 november 1870 Oproep in de N.R.C.]

[14 november 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]

[19 november 1870 Multatuli schrijft Van Gennep]

[19 november 1870 Brief van W. van Lennep aan Multatuli]

[19 november 1870 Berichten in De Werkman]

[19 november 1870 Artikel in de Zaanlandsche Courant]

[19 november 1870 Ingezonden Stuk in de Java-Bode]

[20 november 1870 Kritiek in Onze Tolk]

[23 november 1870 De tweede aflevering van Ideën III verschijnt]

[25 november 1870 Brief van J. van Gennep aan Multatuli]

[26 november 1870 Bericht en Ingezonden Stukken in Zaanl. Crt.]

[26 november 1870 Artikel van Sentot in De Dageraad]

[27 november 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[28 november 1870 Aantekeningen van Multatuli]

[29 november 1870 Bericht in Het Vaderland]

[30 november 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[30 november 1870 Eerste helft Ideën II herdrukt]

[1 december 1870 Artikel in Asmodée]

[2 december 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[4 december 1870 Brief van Multatuli aan De Geyter]

[6 december 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[7 december 1870 Brief van Huisman aan Multatuli]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[7 december 1870 Tweede helft Ideën II herdrukt]

[7 december 1870 Circulaire van G.L. Funke]

[Bijlage Bestellijstje van G.L. Funke]

[8 december 1870 Bijdrage van Jhr. Hartsen in Asmodée]

[8 december 1870 Artikel van Buijs in Asmodée]

[12 december 1870 Brief van Multatuli aan Roorda van Eysinga]

[Bijlage Mededelingen van Mimi over Specialiteiten]

[12 december 1870 Ingezonden Stuk in de Arnhemsche Courant]

[13 december 1870 Ingezonden Stuk van J. van Vloten]

[15 december 1870 Wissel op naam van Multatuli]

[15 december 1870 Bericht in het Handelsblad]

[Bijlage Mededelingen van Mimi]

[december 1870 Aanbiedingsbericht van K.H. Schadd]

[16 december 1870 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[18 december 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[18 december 1870 Concept mededeling van Tine]

[19 december 1870 Concept ingezonden Stuk]

[20 december 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[20 december 1870 Bericht over geveild auteursrecht]

[21 december 1870 Bericht uit Sneek aan N.R.C.]

[22 december 1870 Brief van Multatuli aan Roorda van Eysinga]

[22 december 1870 Kwitantie van Plet]

[23 december 1870 Tine int honderd francs]

[23 december 1870 Brief van Tine aan Potgieter]

[24 december 1870 Nog-eens Vrye Arbeid verschijnt]

[24 december 1870 Ingezonden Stuk in Leidsch Dagblad]

[25 december 1870 Multatuli schrijft Wertheim]

[26 december 1870 Brief van Multatuli aan Huisman]

[27 december 1870 Telegram van Wertheim aan Multatuli]

[27 december 1870 Brief van Stieltjes aan Multatuli]

[27 december 1870 Brief van Wertheim aan Quack]

[29 december 1870 Brief van Wertheim aan Multatuli]

[december 1870 Notitie in Uilenspiegel]

[31 december 1870 Aantekeningen in het Memoriaal]

[31 december 1870 Brief van Multatuli aan Bokma]

[31 december 1870 Brief van Roorda van Eysinga aan Multatuli]

[1 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 januari 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[2 januari 1871 Brief van Multatuli aan redactie van Onze Eeuw]

[2 januari 1871 Brief van Multatuli aan Wertheim]

[2 januari 1871 Ingezonden Stuk van Oud-Officier]

[3 januari 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[6 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[6 januari 1871 Beoordeling van Nog-eens Vrye Arbeid]

[6 januari 1871 Ingezonden Stuk in De Locomotief]

[8 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[9 januari 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[9 januari 1871 Brief van Wertheim aan Multatuli]

[10 januari 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[11 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[11 januari 1871 Artikel van RvE in de Sneeker Courant]

[12 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[12 januari 1871 Brief van Multatuli aan Bokma]

[12 januari 1871 Brief van Multatuli aan Tiedeman]

[13 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[13 januari 1871 Brief van Multatuli aan Jhr. van Sypenstein]

[13 januari 1871 Brief van Multatuli aan Baron van Plettenberg]

[15 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[15 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[januari 1871 Ingezonden Stuk van Huisman]

[15 januari 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[17 januari 1871 Artikel in De Locomotief]

[18 januari 1871 Artikel van RvE in de Sneeker Courant]

[18 januari 1871 Proclamatie van het keizerrijk Duitsland]

[19 januari 1871 Brief van Multatuli aan Potgieter]

[19 januari 1871 Bericht in Het Vaderland]

[20 januari 1871 Artikel van Multatuli in Het Noorden]

[20 januari 1871 Max Havelaar derde druk verschijnt]

[21 januari 1871 Frans gedicht van Multatuli]

[21 januari 1871 Ingezonden Stuk in Het Vaderland]

[21 januari 1871 Artikel in Het Vaderland]

[21 januari 1871 Beoordeling in de Sneeker Courant]

[21 januari 1871 J.J. Rochussen overlijdt]

[22 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[22 januari 1871 Bericht in het Algemeen Handelsblad]

[22 januari 1871 Bericht in de N.R.C.]

[22 januari 1871 Artikel in de N.R.C.]

[25 januari 1871 Kwitantie van Plet]

[25 januari 1871 Briefkaart van Wolters aan d'Ablaing]

[25 januari 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[27 januari 1871 Brief van Multatuli aan Keller]

[28 januari 1871 Artikel in De Werkman]

[28 januari 1871 Ingezonden Stuk in De Toekomst]

[29 januari 1871 Brief van Kern e.a. aan Multatuli]

[30 januari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[31 januari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[31 januari 1871 Eerste artikel in het Dagblad]

[1 februari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[1 februari 1871 Bericht inzake de Multatuli-Commissie]

[1 februari 1871 Tweede artikel in het Dagblad]

[1 februari 1871 Ingezonden Stuk in De Toekomst]

[1 februari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[2 februari 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[2 februari 1871 Derde artikel in het Dagblad]

[3 februari 1871 Brief van Tine aan Potgieter]

[3 februari 1871 Vierde artikel in het Dagblad]

[4 februari 1871 Ingezonden Stuk in De Toekomst]

[4 februari 1871 Advertentie van de Multatuli-Commissie]

[9 februari 1871 Brief van Potgieter aan Van Vloten]

[10 februari 1871 Advertentie van Huisman in Handelsblad]

[11 februari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[11 februari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[12 februari 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[12 februari 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[13 februari 1871 Artikel in de Java-Bode]

[14 februari 1871 Artikel in de Java-Bode]

[14 februari 1871 Artikel in het Nieuw Bataviaasch Handelsblad]

[15 februari 1871 Artikel in het Nieuw Bataviaasch Handelsblad]

[februari 1871 Beoordeling in Onze Eeuw]

[27 februari 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[2 maart 1871 Artikel in de Java-Bode]

[3 maart 1871 Artikel in de Java-Bode]

[7 maart 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[13 maart 1871 Artikel in het Studenten Weekblad]

[13 maart 1871 Recensie opvoering Max Havelaar]

[maart 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[Bijlage Notities voor Specialiteiten]

[17 maart 1871 Advertentie inzake opvoering Max Havelaar]

[18 maart 1871 Revolutionair verzet in Parijs]

[19 maart 1871 Recensie opvoering Max Havelaar]

[20 maart 1871 Bericht opvoering Max Havelaar]

[21 maart 1871 Artikel over Rochussen in de Java-Bode]

[23 maart 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[23 maart 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[23 maart 1871 Ingezonden Stuk in de Java-Bode]

[26 maart 1871 Multatuli over de Commune]

[26 maart 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[27 maart 1871 Artikel in het Studenten Weekblad]

[31 maart 1871 Artikel van Roorda in De Locomotief]

[1 april 1871 Ingezonden Stuk in de N.R.C.]

[2 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[3 april 1871 Artikel in het Studenten Weekblad]

[10 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[12 april 1871 Brief van Multatuli aan het Studenten Weekblad]

[12 april 1871 Multatuli over Frankrijk]

[15 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[17 april 1871 Repliek van Multatuli in het Studenten Weekblad]

[20 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[21 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[22 april 1871 Kwitantie van Plet]

[24 april 1871 Dupliek in het Studenten Weekblad]

[25 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[28 april 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[28 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[28 april 1871 Artikel van Roorda in De Locomotief]

[29 april 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[30 april 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[30 april 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[3 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[3 mei 1871 Brief van Faber aan Multatuli]

[8 mei 1871 Ingezonden Stuk in De Locomotief]

[10 mei 1871 Vrede van Frankfurt am Main]

[10 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[11 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[11 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[11 mei 1871 Concept van brieven aan Van Plettenberg]

[11 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Plettenberg]

[12 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[16 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[17 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[17 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Plettenberg]

[18 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Helden]

[18 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[20 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[21 mei 1871 Tine int honderd francs]

[23 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van Plettenberg]

[23 mei 1871 Contract inzake Specialiteiten]

[24 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[24 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[25 mei 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[27 mei 1871 Brief van Waltman aan Van der Ghinst]

[27 mei 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[28 mei 1871 Einde van de Commune van Parijs]

[30 mei 1871 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[30 mei 1871 Specialiteiten verschijnt]

[4 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[5 juni 1871 Brief van Multatuli aan Van der Ghinst]

[8 juni 1871 Drie artikelen in Asmodée]

[10 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[11 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[12 juni 1871 Brief van Multatuli aan Huisman]

[14 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[19 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[22 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[23 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[24 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[26 juni 1871 Artikel in De Locomotief]

[27 juni 1871 Aantekeningen in het Memoriaal]

[27 juni 1871 Artikel in De Locomotief]

[3 juli 1871 Artikel in Nieuw Bataviaasch Handelsblad]

[juli 1871 Multatuli voltooit Ideën III]

[19 juli 1871 Rekening-courant met Waltman]

[24 juli 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[25 juli 1871 Multatuli int de opbrengst van het auteursrecht]

[15 augustus 1871 Laatste aflevering Ideën III verschijnt]

[16 augustus 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[20 augustus 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[23 augustus 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[26 augustus 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[5 september 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[16 september 1871 Brief van Roorda v Eysinga aan Multatuli]

[24 september 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[29 september 1871 Ideën III compleet]

[15 oktober 1871 Artikel in Caecilia]

[27 oktober 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[3 november 1871 Minnebrieven vijfde oplaag verschijnt]

[3 november 1871 Brief van Tine aan Stéphanie]

[10 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[15 november 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[18 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[23 november 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[24 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[29 november 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[30 november 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[3 december 1871 Brief van Wintgens aan Multatuli]

[5 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[5 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[6 december 1871 Aanbiedingscirculaire Max Havelaar]

[7 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[10 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[13 december 1871 Aantekening van Potgieter]

[14 december 1871 Brief van de firma Enschedé aan Multatuli]

[15 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[15 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[16 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[16 december 1871 Brief van Tine aan Potgieter]

[16 december 1871 Brief van Tine aan Stéphanie]

[17 december 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[18 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[18 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[21 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[21 december 1871 Brief van Multatuli aan Roorda v Eysinga]

[23 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[24 december 1871 Brief van Wintgens aan Multatuli]

[28 december 1871 Brief van Multatuli aan Funke]

[29 december 1871 Eerste stuk van Millioenen-studiën verschijnt]

[30 december 1871 Brief van Funke aan Multatuli]

[31 december 1871 Brief van Multatuli aan Wintgens]

[31 december 1871 Beoordeling Millioenen-studiën in N.R.C.]

Biografische aantekeningen


[15 februari 1871
Artikel in het Nieuw Bataviaasch Handelsblad]

15 februari 1871

Artikel in het Nieuw Bataviaasch Handelsblad, nr. 39. (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.)

Voor het eerste gedeelte zie 14 februari.

Max Havelaar door Multatuli gereniëerd. II
(Slot.)

Multatuli is meer en meer een bepaald tegenstander geworden van alle particuliere industrie van Indie; hij staat niet meer boven de twee groote partijen in Nederland; hij is een adept van de Hasselmansche school, die enkel in handhaving van gezag en Oosterschen eenvoud heil ziet. Multatuli is cultuurstelselaar geworden. Op welke gronden? Hij zegt dat Java, Sumatra, Borneo, enz. geene kolonie zijn, want er is geene eigenlijke kolonisatie. Wanneer hij daarom onze heerschappij als een éénig, voorbeeldeloos, wonderbaar kunststuk wil doen doorgaan, schijnt hij de geheele historie te vergeten. Spanje en Portugal, ook Engeland en Frankrijk, alle moderne zeevarende natien hebben met Nederland vreemde landen opgezocht, daar ‘kantoren’, - laat ons niet van eigenlijke kolonien spreken, - gevestigd en de bevolking gëexploiteerd. De een hield zich langer staande dan de ander; Cuba en de Philippijnen zijn het overschot van Spanje's kolossale heerschappij in Oost en West. Het wonder is noch ongehoord noch uniek. Het cultuurstelsel is voorts in 1830 hier in practijk gebracht, om den moederstaat spoedig veel geld te bezorgen; vroeger en elders deed men hetzelfde op eene andere wijze. Autres temps mêmes moeurs. Hebzucht was de grondtoon van de politiek van de meeste overheerschers in verschillende tijden.

Het cultuurstelsel was echter niet het geniale werk van van den Bosch, door hem uitgedacht; dat beamen we ten volle. Hij vond op Java in menig opzicht nog een toestand van willekeurige beschikking over den tijd, den arbeid en den grond van den inlander, dien hij eenvoudig reglementeerde. Hij kleedde een Oostersch geheel in een pak van staatsbladen. In zoover is het cultuurstelsel niets anders dan: ‘de Javaansche zeden overgezet in staatsblad-termen’, mits men daaronder versta: het régime van het bon plaisir in het keurslijf van onzen officieelen stijl gedrongen.

Men verlangde bijdragen voor het moederland en vooral remises voor de Nederlandsche Handelmaatschappij, die vrachten noodig had en aan welke Koning Willem I reeds 3½ milioen tot rentebetaling had voorgeschoten, terwijl hij tevens de voornaamste actiehouder was. Lees wat Elout schrijft en wat J.C. Baud zoo menigmaal zeide; dan zult ge bevinden, dat het exploitatie-stelsel van Java om die redenen werd in het leven geroepen, ‘met onderschikking van alle finantieele en commerciëele consideratien.’

Zullen we nu tegenover de aanvallen van den heer Douwes Dekker op de vrij-arbeiders, de fortuinzoekers die hij eens beschreef als allen geneigd om duizend pompen op de borst van den inlander te zetten, in plaats van ééne groote staatspomp, - het zwarte boek van de overdrijving van het cultuurstelsel openen? Waar toe zou dat dienen? Men leze wat hij op blz. 148 deel 2 van den Havelaar over de thee-contracten zegt, waaraan de staat schatten verloor; sla blz. 71 van zijn jongste geschrift op en gij zult zien hoe schitterend, volgens den heer D.D., het cultuurstelsel inderdaad werkte. Wij spreken noch van den druk van de tabak en indigo-cultures, noch van de schandelijke inbreuken op den privaten grondeigendom, die plaats gehad hebben. Dat alles weet Multatuli. Hij ontkent toch niet dat er misbruiken en grieven uit den weg te ruimen zijn, maar beweert dat ze niets gemeen hebben met het cultuurstelsel; dat moet gezuiverd worden en behouden blijven.

Hoe is dit echter te rijmen met de kreten over onrecht aan den Javaan gepleegd? Hoe is zulk een stelsel te vereenigen met uitvoering van de wet? In 1854 schreef de wet toch reeds overgang tot een anderen toestand voor. Hoe zal de Javaan onder het nog steeds bestaande stelsel tegen willekeur worden beschermd? Dat vraagt de heer D.D. toch nog altoos.

Het cultuurstelsel, zegt hij, is mild; het berust op de meest weldadige bepalingen; elke bladzijde van het staatsblad, de instructie voor residenten en contrôleurs vloeien over van de meest heilzame aanbevelingen. Ernst of korstwijl? Op meer dan eene bladzijde betoogt hij immers: ‘Indie is niet door schrijverij te regeeren.’ In den Havelaar heette het: er bestaat onder het tegenwoordige régime, ‘bijna eene onoverkomelijke moeilijkheid om gevolg te geven aan den eed: de inlandsche bevolking te beschermen tegen uitzuiging en knevelarij.’ Bepalingen op het papier baten dus niet, wanneer ze onuitvoerbaar zijn, omdat ze vierkant in strijd zijn met de feiten. Hoe zult ge ooit of immer vermogen wat ge omtrent mildheid voorschrijft, als de staat zelf blijft beschikken over de velden en den arbeid van den inlander? Wie zal den kleinen man tegen misbruik en willekeur beschermen, als het Europeesche en inlandsche ambtelijk personeel ten taak heeft veel te doen produceeren? Ziet ge kans den inlander voor weinig loon te doen arbeiden zonder pressie van boven? Betaalt de particulier niet beter? Heeft van den Bosch de hoofden niet land en heerendienstplichtigen in plaats van eene voldoende bezoldiging gegeven? Hebben de conservatieven - ook mr. P. Mijer - het voorstel niet verlamd om de hoofden goed te bezoldigen en de bevolking van verplichte diensten ten hunne behoeve te ontheffen? Hoeveel houdt ge thans over van de verplichte cultuur, als ge den inlander goed betaalt en zorgt dat hij zijn loon krijgt?

Wat Multatuli verlangt: goed recht voor den Javaan, is onmogelijk in zijn nieuw systeem. En is ons tegenwoordig recht zulk een prachtig kunststuk? Zoo ja, houdt dan op met klachten over diefstallen en knevelarijen; staakt dan uw uitvallen tegen den heer Duymaer van Twist; daartoe beneemt ge u alle recht.

Daarin ligt, zegt de heer D.D., het geheele geheim van onze heerschappij, dat wij het ‘stelsel van gezag’ beter toepasten. Dat gezag steunt op de volgzaamheid jegens en den eerbied voor de hoofden. Zoodra gij het gezag splitst, verliest de Javaan allen eerbied voor zijne hoofden; van daar dat hij geene splitsing wil van administratieve en rechterlijke macht. Dat is een beweren, bestemd om alle macht in eene hand te houden, die zich dan zelve moet contrôleeren.

De schrijver verplaatst de kwestie en argumenteert alsof hij, die hervormingen in Indie voorstaat, niet langer het noodige gezag aan het bestuur zou willen toekennen. Hij doet het voorkomen alsof de vrijarbeider alle gezag zal kunnen trotseeren. Op dat thema voorthollende, schetst bij ons opstanden en gruwelen, ja dat de Javaan als een roodhuid zou worden behandeld, een beeld aan de holklinkende speeches van den behoudsman Wintgens ontleend, maar met Multatuli's talent uitgewerkt. Waardoor wordt echter bewezen, dat gezag en kruidenierderij onafscheidelijk zijn? Moet de staat landbouwer en handelaar blijven? Dat is de vraag; niet of de liberalen het stelsel van ‘gezag’ willen. Zoolang wij een overheerschend ras zijn, is autocratie onvermijdelijk. Indien het liberale stelsel er toe moest lijden de hoofden ter zijde te stellen en Indie enkel door en met Europeeanen te regeeren, zouden wij daartegen met kracht opkomen. Engeland heeft eertijds op Java en later in hunne bezittingen die fout begaan. De Britten zijn daarop echter onlangs in Oude teruggekomen. Wat wij willen is, dat een krachtig bestuur zich aan zijne taak wijde: besturen en bescherming aan allen verleenen. Dat kan de ambtenaar, Europeesch of inlandsch, doen als hij goed bezoldigd wordt, indien men geene illicite inkomsten noodig heeft en niets ‘door de vingers moet zien.’ Dan zijn politie, justitie en leger, met het administratieve gezag ter beschikking, om den wil van een gouvernement te doen eerbiedigen, dat boven werkgever en arbeider staat. Meent ge inderdaad dat honderdduizenden gereed staan om hun fortuin onder de tropen te zoeken? Zoo ja, zouden er dan geen eerlijke mannen meer onder hen zijn, zoodat zij misbruiken zullen ten toon stellen en helpen tegengaan? Bewijst onze koloniale historie niet dat particuliere industrieelen de grootste diensten aan den lande in kritieke momenten hebben bewezen? Maar er is meer: hun strijd van belangen, waarover Multatuli spreekt, zal misbruik aan het licht brengen. De heer Roorda van Eijsinga komt in een brief in het Noorden, dd. Brussel 25 Dec., tegen het beweren van Multatuli op, dat iedereen hem alleen laat staan. ‘Ik heb mij Multatulist genoemd’, zegt hij, ‘en verdedigde u tegen H.J. Lion en van Lier.’

Verder schrijft hij:

‘Maar onze overheersching is een onnatuurlijke toestand. Worden er niet abnormale middelen gevorderd om te geraken tot den natuurlijken toestand: onafhankelijkheid van den Javaan? Is er niet eene leemte in uw betoog, dat zwijgt over Britsch-Indië, waar geen kultuurstelsel bestaat en slechts vrije arbeid gekend wordt? Bewijzen niet de noodzakelijkheid der veertig jaren lang herhaalde aanbeveling van rechtvaardigheid, dat het kultuurstelsel zelf niet deugt? ‘Eén feit. Ik heb in het regentschap Toeban particuliere nijverheid gedreven tot voordeel van mijn' lastgever, tot groote voldoening van de inlandsche hoofden, die mij eerden en die ik eerde, en tot zegen van den kleinen man. Ik werd dan ook ontslagen en verbannen, gelijk Stieltjes schreef, omdat ik de javaansche bevolking te veel had lief gehad.’

De heer Douwes Dekker bespreekt den particulieren industrieel uitsluitend als ‘beschaver.’ Wij hebben hem ons nooit bij uitnemendheid zóó voorgesteld. Hij is kapitalist-geldschieter of beheerder van eene landbouwonderneming, die zijne zaken op minder kostbaren en beter voet weet te beheeren dan de ambtenaar, ware het alleen omdat hij zich aan zijne zaak uitsluitend wijdt. Daarom kan hij ook beter loon geven. De tabakscultuur is daarvan een sprekend bewijs. Verder zie men het jongste verslag van de Kamer van Koophandel in. Daarin leest men feiten, die iets meer zeggen dan sofismen, hoe schitterend ook uiteengezet.

Aan Multatuli zijn slechts drie zoogenaamde grieven tegen de verplichte gouvernements-cultures bekend: 1o. de hoofden maken misbruik van hun gezag over den inlander; 2o. de Javaan wordt niet opgeleid tot zedelijken en intellectueelen vooruitgang, en 3o. het monopoliseeren van den arbeid der Javanen strekt ten nadeele der particuliere industrie. Hij ziet het stationaire van de productie voorbij, terwijl alle landen om ons heen tot grooter ontwikkeling komen. Hij ziet voorbij dat naar mate wij toegeven aan den eisch: zorg dat de Javaan niet naar willekeur behandeld wordt, de uitgaven grooter worden. Hij verliest uit het oog, dat de strijd voor en tegen hervorming niet enkel de vraag geldt: zal de staat of een particulier koffie en suiker verkoopen? maar: zal het stelsel van Oostersche willekeur al dan niet gehandhaafd blijven?

Indien de Javaan alleen dan eerbied aan het gezag zal betoonen, zoolang het hem ‘mishandelt, berooft en vermoordt’, - om met Max Havelaar te spreken, - dan is het noodig dat men hem geen grondeigendom toekenne, de landrente niet in eene billijke heffing herscheppe, de heerediensten in stand houde, recht doe spreken door met anderen arbeid overladen residenten en zooveel meer. Maar als de inlander nog eenig rechtsgevoel bezit, zal hij die hervormingen toejuichen en daarom zijne hoofden niet veronachtzamen, want hij zal inzien dat zij medewerken om zijne welvaart te bevorderen. Thans arbeidt de inlander voor het gouvernement, even als sedert eeuwen voor zijne despotische vorsten, zonder dat eenig kapitaal gevormd kan worden of wordt. De opvoeding heeft plaats ‘op den rug van den buffel.’ De politie is gebrekkig, al brengt het volkskarakter mede dat de veiligheid van personen groot is. Maar er worden buffels gestolen en er hebben knevelarijen plaats, omdat de geheele sociale toestand daartoe aanleiding geeft. En hoevele inlanders werken op Java niet altijd voor den staat? Wilt ge hen allen weder in 't gareel binden en elken particulier weren? Is uw ideaal wat een Franschman ‘une caserne administrative’ noemde?

Multatuli heeft een schitterende goocheltoer in de besprokene brochure volbracht, Hij isoleert de kwestie van vrijen arbeid en schijnt overigens van niets te weten; hij keert daarbij terug tot de dagen van 1848, toen de eerste stemmen in en buiten het Parlement opgingen tegen het cultuurstelsel en ten gunste van een overgang in particuliere industrie, ja, toen men dit laatste niet volmondig durfde zeggen, zooals nog geen Minister den moed had de koffiecultuur flink ter hand te nemen, hoezeer alle belangen daardoor gebaat zullen worden. Vrije arbeid is evenwel ook in ons oog het natuurlijke gevolg van eene reeks andere hervormingen, waarvan de eisch bij de ontwikkeling van den strijd op den voorgrond kwam. Proclameert men alleen invoering van vrijen arbeid op het papier, dan sticht men niets dan schijn en ontstaat erger vermomde dwang; dan komen we tot de particuliere barons, die door Multatuli zoo fel aangevallen worden. De eischen tot hervorming hebben echter veel hooger en meer rationeele vlucht genomen; de liberaal-koloniale richting is vooruitgegaan; ook de Max Havelaar gaf daartoe een stoot.

Wij laten het hierbij. Wij hebben genoeg gezegd om onze meening over de jongste brochure van den genialen publicist te doen kennen, die zich waarschijnlijk weder door ons miskend zal achten. Hij heeft evenwel meer geschreven, dat hij zich somtijds niet zeer duidelijk schijnt uit te drukken. Was het korstwijl wat hij schreef, dan is die grap, die farce, dat koopje wat te kras, om van hier geheel onbeantwoord te blijven, want dat is een spel met groote belangen. Is het ernst van den heer Douwes Dekker, dat zijn boekje de cathechismus van de behoudspartij moet worden, zou dan de vraag niet te pas komen: of de redacteur van het Haagsche Dagblad werkelijk zóó ziek is, dat er zijn die hun kaartje aan de patroons meenen te kunnen pousseeren, voor het geval dat de vacature werkelijk ontstaat? Vroeger ontvingen onze ministers van eeredienst immers ongeveer evenveel tractement hetgeen de Dagblad-man aan honoraria geniet.

v. L.