Multatuli.online

19 november 1867

Brief van Multatuli aan Cd. Busken Huet. Drie dubbele velletjes en een enkel velletje postpapier, geheel beschreven en met rood potlood genummerd 1, 2, 3, 4. Als 5 is toegevoegd een dubbel velletje postpapier, bijna geheel beschreven, deels gedateerd 17, deels 18 november, en voorzien van de aantekening in rood potlood: dit was de brief dien ik gister liggen liet. (M.M.) Van de twee grote fragmenten uit Multatuli's drama-in-wording heeft het ene z'n definitieve plaats gekregen in het eerste bedrijf van Vorstenschool (zie V.W. VI, blz. 21-29), het andere in het derde bedrijf (id. blz. 62-65).

Enkele woorden, in gotische letters geschreven, zijn in de druk gecursiveerd. in aeternam rei memoriam: ter eeuwige herinnering aan het feit. (Lat.) de slot-aanmerking: zie Huets beoordeling, april 1867.

Keulen 19 November 67

Waarde Heer Huet, Van plan heden middag de Revue te verzenden, zag ik hem natuurlyk nog eens in, en al de redenen die my gister en voorgister deden weifelen, komen op nieuw in volle kracht by my op. Hoofdzaak is dat ik de byaanmerkingen van Mr Th.L. populariseer, en Holland den schyn van een pretext geef, dat er iets geantwoord is. Ze nemen de hoogdravende litteratuur-lof voor zich, en betoogen uit de nietigste aanmerking hun regt, om my te verstooten. Ik zou dit a priori kunnen berekenen, doch a posteriori heeft me dat Utrechtsche courantje reeds een bewys geleverd. ‘Nu ja - onze litteratuur... &c, maar je ziet toch wel dat Mult. schuld heeft. Die Engelsman zegt (ook?) dat hy alle Europeanen slecht, en alle Javanen goed maakt.’ Dit is nu wel onwaar, en voor een onpartydig regter zou die aanmerking wel vervallen, maar ik heb geen onpartydige regters. Zoo is er veel! Myn verdediging zou op de mooie litteratuur-zyde geboekt worden, en de punten waarop ik my verdedig, zouden gebragt worden op myn debet, als bydragen tot regtvaardiging van den toestand waarin ik verkeer.

- Nu ja - hy lydt gebrek, maar... zie eens, die Engelsman heeft gezegd... dit of dat.

- Hoe weet ge dat? Laast ge die revue?

- Neen, maar 't staat in Mult. laatste brochure.

Zóó zal 't gaan. Geloof me.

En er is meer. Ik heb geen (of nagenoeg geen) stukken. Geen Havelaar, geen vry arbeid, geen Minnebrieven - en moet pleiten zonder dossier. Telkens, als ik zou moeten zeggen: dat staat er niet, kan ik noch citeren noch bladzy opgeven. Zoo zyn er moeielykheden waarvan iemand in gewone omstandigheden, zich geen rekenschap kan geven.

En toch kost het my moeite niet te antwoorden! 't Is om kokend te worden by die laffe praatjes. In allen geval zou het bezit der (Eng.) review my veel waard zyn. (Deze Brittannique is waarschynlyk eene slechte vertaling). Ook naar de R. Moderne ben ik nieuwsgierig. 't Zal wel één soort zyn.

Nu hebt ge my met uw zoo vriendelyk aanbod duimschroeven aangezet. Het blyft verdrietig, en, ik denk, in de geschiedenis van mooischryvers ongehoord, dat ik en peine zit, over 't al of niet ter inzage krygen van de stukken, die over my geschreven zyn. Ik denk dat Chateaubriand - hm hm!

Maar nu durf ik waarlyk u zooveel moeite en kosten niet laten doen, daar gy, uit bestwil meenende dat het repliceren my goed zou doen, dat repliceren als voorwaarde stelt. Ook bezweer ik niet dat ik niet antwoorden zal. Het zwygen zal my moeielyk vallen, al blyf ik 't spreken nadeelig vinden. O, hadde ik regters. - maar dan ware reeds lang alles anders.-

Daar ligt een der brieven die ik u gister schreef. En 't was de langste niet. t Was de laatste maar, die ik weer liggen liet, omdat ik vreesde dat ge my (want duidelijkheidshalve zend ik hem nu) Havelaar of Minnebrieven & Vryarbeid zoudt willen zenden. 'T is verdrietig zoo'n oneenvoudigheid.

Ook denk ik by 't schryven gedurig dat het indiscreet is, U zoo in myn zaken te trekken door uitvoerige beschouwingen. Ja, indiscreter dan hulp vragen. Dit is makkelyker geweigerd maar zoo'n fideel intrekken in een slechtstaande firma heeft iets verraderlyks.

En juist daarom wil ik u nu dat laatste fragmentje van den ‘gestrigen’ brief zenden, dan zult ge later begrypen, waarom ik niet of minder schryf. Want ik zal 't niet weer doen.

De zaak is nu zoo: geef u toch niet al teveel moeite voor die revues. Het zou my zeer bezwaren. Gy hebt waarlyk al genoeg voor my gedaan.-

Er is nog een verwikkelingsfactor in deze historie. De M.H. wordt, of is, vertaald en men vraagt -

Daar liggen drie brieven over die zaak, en ik heb ze niet gelezen! De uitlegging van myn tegenzin zou weêr een langwylig stuk zyn! in 't kort: ik ben misselyk van Havelaar.

Nu, men vraagt eene voorrede van my. Maar ik weet niet wie dat vraagt? De uitgever? De vertaler?

Myn god, er staat al een motto voor, en 'n opdragt - moet er nóg meer soep by, om - toch niet begrepen te worden!

Want dit is myn hoofdgrief: ik kan niet zóó schryven dat ik begrepen word.

Ik houd my veel bezig met wiskunde, en verbeeld me, daarover betere boeken ter handleiding te kunnen schryven, dan de bestaande. Maar, lettende op de wanbegrippen die ik schyn te moeten voortbrengen, durf ik niet. Als ik meen betoogd te hebben dat A A is, hoor ik dat men daarin gevonden heeft - nu, wat ge wilt. De smart die my dit veroorzaakt is vreesselyk, en indien ik een zelfmoord beging zou 't zeker in zoo'n bui zyn.

Niet op z'n kruisgang (geheel sans comparaison) maar toen hy riep: ‘Jeruzalem Jeruzalem!’ moet Christus 't meest geleden hebben. Dàt woord bevatte voor my, als kind reeds, zyn lydensgeschiedenis - niet de kruisiging. Wat men gewoonlyk z'n ‘lyden’ noemt, heeft hy immers met duizenden ter dood gebragten gemeen? En velen werden erger gemarteld.

Ik kan my voorstellen dat niet-begrepen worden, dol maakt, letterlyk dol. Ik wantrouw m'n speeksel in zulke oogenblikken.-

En nu iets anders. Ik hoop dat het de laatste indiscretie zal zyn van dien aard, want als ik eens hulp noodig had, waarvan 't verleenen onder uw bereik viel, zou ik wel vragen. Neen, ik meen de fidele, verraderlyke, valsche indiscretie die schryvery opdringt.-

Toen ik op z'n vraag: vanwaar hy gekomen was? myn Eduard zei: ‘uit mama's buik, O dat deed haar zoo'n pyn - ik moest er van schreien!’ antwoordde hy: ‘Wel dan zal ik een mooie prent voor haar kleuren.’ En dat deed-i. 't Was een landschap van drie of vier op 'n centime. 't Werd onder Edu's penseel, blauw, rood, groen, en dus al mooier en mooier. Toen werd het in aeternam rei memoriam geplakt in 't deksel van de doos die met pruimen uit Nantes was gekomen, en niet had kunnen droomen eens 'n naaidoos te zullen worden, met het veelkleurig getuigenis der kinderlyke dankbaarheid voor 't geboren worden (zoo'n kind is dom, zie Job zooveel: vervloekt de dag &c) en tevens van de eenvoudige manier waarop 't voorgewend paedagogisch struikelblok der generatie kan worden uit den weg geruimd. Rousseau? Neen, ik heb 't niet van Rousseau maar lees veel in 't boek waarin Rousseau las. (Ik beweer dat-i vaak slecht las.)

- ‘Daar is op deze pagina een en ander dat men zou willen missen.’ hoor ik den criticus C^d B.H. zeggen, en ‘waar blyft de indiscretie?’ zegt de heer Huet die dezen brief leest.

Nu, 't is vriendelyk en opofferend, dat ge er naar verlangt. Wat m'n omhaal aangaat - dat 's myn zaak. Ik heb er nu eenmaal pleizier in, om den beplakten pruimedoos te kiezen tot punt van uitgang, om neertekomen op 't paar-honderdtal verzen uit myn verongelukt drama, die ik u aanbied, en die ge zult kunnen voorlezen aan Uwe vrouw. Ik vind die verzen (of iets er van) even opregt mooi als Edu z'n bonte prent vond, en - als hy - heb ik op 't oogenblik niet anders. Maar myn verdienste is grooter dan de zyne, 1^o omdat ik u niet zooveel schuldig ben, als hy aan z'n moeder; 2^o omdat hy voor z'n genoegen kleurde, en ik een hekel heb aan het schryven. De hoop op toejuiching van 't geleverde zal wel zoowat gelyk staan.-

Een koningin antwoordt op 't zacht verwyt van hare moeder: dat ze gister avend zekeren staatsdienaar te lang heeft bezig gehouden:

Zeg nu eens dat ik geen mooie prent voor uw naaidoos gekleurd heb! -

Maar geef u toch geen moeite om op al dit geschryf te antwoorden. Waarschynlyk weet ik sommige uwer aanmerkingen op die verzen zelf wel. Al dat parlement is eigenlyk, ook al zegt men de dingen goed, zelden op z'n plaats - misschien nooit. d.i.: een drama is een onnatuurlyk gewrongen ding, (de dialoog is leeg of sententieus.) en eigenlyk ben ik niet beschaamd dat ik er geen maken kan. Shakespere schynt dit ook zoo te hebben ingezien, maar hy gaf er niet om, of z'n stukken goed waren: als drama. Sprongen en gapingen als hy zich veroorloofde (en die in de natuur der dingen liggen) veroorlooft men nu niet. De kunstregter (gy, byv.) eischt eene betrekkelyke volkomenheid van het product. En dit is billyk. Want wie dit niet leveren kan, moet maar thuis blyven. Maar - dewyl de betrekkelyke volkomenheid niet in de natuur der dingen ligt, volgt hier dan ook uit, dat een goed stuk onnatuurlyk moet zyn. De kunst eischt iets afgeronds, iets compleets, dat de natuur nooit levert. Men moet de aarde van heel ver zien, om haar rond te vinden, en wie zich toelegt op waarheid moet wel hakkelige dingen voortbrengen. Ik ben zeer nieuwsgierig naar uwe novelle. Ik meen u te vereeren door de bekentenis dat ik er een slecht idee van heb. Hoe kunt ge iets verzinnen? t Is waar, het kan de reproductie zyn van iets dat gy beleefd hebt - En dan begryp ik 't zeer goed - of gedroomd.

Hartelyk gegroet

Uw liefh

DD

Geef u geen moeite om te antwoorden. Het zou me waarlyk leed doen als ge om mynentwil lange brieven schreeft, en ook ik zal 't niet weer doen.

Dit was de brief dien ik gister liggen liet

Keulen 17 Novr 1867.

Waarde Heer Huet, Uw vriendelyke brief vervult my met dankbaarheid voor al de moeite die ge u wel voor my getroosten wilt. Onwillekeurig komt de wensch in my op, ook wel eens iets voor U te doen. ‘Dat is een blyk van 'n ondankbaar gemoed’, zegt (meen ik) Larochefoucauld. In 'shemels naam! Ik erken dat ik wel eens diensten ontving, die ik graag ‘afdeed.’ Nu, zóó meen ik het met U niet. Ik wilde zoo gaarne u eene vriendelykheid bewyzen, en weet niets.

Behalve myn dank voor uwe flinke bemoeienis met die ‘Redacteur’-annonce (ik geloof dat gy, door Uw naam als stootkussen te leenen, de juiste manier hebt gevonden om een al te ruwe afwyzing te voorkomen) zal ik nu daarover niets zeggen. Gy wacht antwoord, en ik ook. Ze zullen, helaas, een ‘aan’ of ‘ist’ moeten hebben.

Maar... die Revue! Er is in die zaak iets zeer verdrietigs. Ik beweer in staat te zyn, alles wat er in bedoeld stuk nadeeligs voorkomt, triumfantelyk te weerleggen, en 't is my dus wel hard, dat ik hoogstwaarschynlyk daarvan moet afzien. Voor ik daarin beslis, ben ik zoo vry uwe meening te vragen. Maar bedenk daarby S.V.P. het volgende.

De tegenspoed die my verlamt, is juist een gevolg van al te veel ‘gelyk hebben’. Nooit is een door my beweerd feit (ja zelfs myne appreciatien niet) weersproken. Integendeel, èn de pers, en nu onlangs het ministerie (Trakranen: Mem: van toel: der begrooting waarby de inl: tractementen werden verhoogd) hebben erkend... niet ‘dat ik de waarheid heb gezegd’ maar: ‘dat de zaken zóó stonden’... als ik gezegd had. Ware dit ontkend, geheel of in zekeren graad, dan ware my de gelegenheid tot repliek gegeven. Met 'n infernale taktiek (of is 't een instinct? Misschien! Want men is toch zoo byzonder knap niet.) heeft men my den triomf van die repliek niet gegund. Nagenoeg al wat ik meer schryf, zonder door tegenspraak nieuwe teksten te krygen, is eene vervelende herhaling van de eerste acte van aanklagt. Het walgt myzelf - vrage: hoe 't anderen moet behagen. - Ik had geroepen: ‘houd den dief!’ Op zeer ondoelmatige wyze (maar dit doet nu hier niet ter zake) tracht men den dief te vatten, doch blyft, om 't wachtersloon, te sparen, ignoreren: dat ik geroepen heb. (Wat wel hard is, daar 't roepen my zoo byzonder duur is te staan gekomen.)

Doch neen, ignoreren is niet juist gezegd. Daartoe is de bereddering om dat boek te groot geweest. Er moet iets in myne acte van beschuldiging bestaan, dat de acte nul maakt, al erkent men de juistheid van de aanklagt. Dat ‘iets’ is in Holland tot nog toe niet gevonden, en het is niet te vinden. In de Havelaarszaak ben ik onaantastbaar. Aan U wil ik gaarne antwoorden. Zoudt ge de moeite willen nemen myn brief aan D. v. Twist te lezen, en my daarover met uw kritiek te examineren, dan hoop ik U de overtuiging te geven dat ik precies myn pligt heb gedaan, zedelyk en officieel.

Het onbekende iets zou nu die Engelschman leveren. ‘Refuteer het dan’ zegt ge. Niets is gemakkelyker - myn stuk zou ‘mooi’ zyn, veel aftrek hebben om... aan Holland een ἐυρήϰα deveren: ‘Zie je, er schynen toch aanmerkingen op M.H. te maken te zyn. Daar is nu een Engelschman die zegt het... ook.’ Dat ‘ook’ is gelogen, want de Hollandsche aanmerkingen wacht ik nog altyd.

Dezen loop der zaak ken ik a priori. Wilt ge een kleine proef a posteriori? Zaagt ge wel hoe dat Utrechtsche courantje, na 't behoorlyk aannemen van 't onthaal ‘onzer’ letterkunde in 't buitenland, terstond my de opmerking naar 't hoofd gooide: ‘dat ik alle Europeanen slecht, alle Javanen goed maakte?’ 't Is onwaar, maar dat doet er niet toe. ‘De Engelschman zegt het... ook.’ Wie zal de moeite nemen, om dat boek weer te lezen, om te zien of 't waar is? Niemand! Verbeeld u dat een Engelschman beweerd had, dat ik - o, ik hoef niets te stellen. Hij beweert indedaad, dat ik dingen zeg die ik niet zeg, en waarop geen ander antwoord is, dan: ‘dat staat er niet’ of ‘waar staat dat?’ Waar staat byv. dat ik democraat ben? Of waaruit blykt het? Ik ben het niet. Ik ben geen craat van wat ook. Waar heb ik den Javaan te hoog gesteld. Het mooiste wat ik zeg van één Javaan die nog NB. de held van een schetsje is, voor wien ik zou moeten zyn aangestoken met voorliefde, is: ‘dat hy goed oppaste.’ Idealiseren? Ik laat hem z'n buffel uitschelden met ‘annakh soendal’ = h... kind! Indien daarin geen streven naar waarheid is (myn heele talent) dan weet ik 't niet. Het zou my werkelyk bezwaren, iets schooner of leelyker te schetsen, dan het... is mag ik niet zeggen natuurlyk, - nu, dan het zich aan my voordoet.

Toen ik zeide dat ik de aanmerkingen in de Revue gemakkelyk zou kunnen weerleggen, bedoelde ik daarmeê: indien er een regter was; - gemakkelyk, wat de logiek aangaat &c. Maar daarby behoort dan ook, dat de beoordeelaar zich de moeite geve, myne wederlegging te begrypen, de opgeroepen getuigen te hooren, de aangehaalde plaatsen na te slaan. Dat doet Publiek niet. Ik beweer dat ik vry wel kon volstaan, met eenige regels: ‘De Engelschman zegt dat, dat en dat. Lees den M.H. en zoek eens op, waar het beweerde staat, of waaruit het blykt?’ Dan zou men lang zoeken. Kort na het verschynen, ontving ik (gelyk ik in myn voorberigt van de minnebrn. meêdeelde) aanbiedingen uit Den Haag, om voor Vryen Arbeid te schryven. Ik wist dat - die vrye arbeid een leugen is, en schreef er tegen. Nu, dat is wel. Maar herhaaldelyk heb ik in gesprekken daarover, my moeten verdedigen tegen de beschuldiging van inconsequentie, alsof er in den M.H. iets vóór Vryen Arbeid voorkwam. Dan vraagde ik: ‘Maar, waar staat het dan?’ Nu ja, men zou 't opzoeken. Die zou kwam niet.

Met myn refuteren van den Engelschman zou 't juist zoo gaan. Het gevonden ‘iets’ ware welkom, al bewees ik dan ook luce clarius (mist men zich de moeite van 't onderzoek getroostte) dat het Engelsche ‘iets’ niets was.

Nog eens: In Holland heeft men dat gewenschte iets niet gevonden. Ga eens na, hoe velen ik aantast, hoe gretig het minste ietsje zou aangenomen zyn, hoe officieele gunst en eigen genoegdoening (want ik heb ieder beleedigd, die anders handelde dan ik) denzelfden weg op dreven, hoe hooge en lage ambtenaren gewroet hebben in myn Lebaksche zaken (de G.G. Pahud is er persoonlyk heen gegaan) en hoe dat alles tot niets heeft geleid - mag ik nu helpen aan 't leveren van iets wat op 't gezochte gelyken zou, of daarvoor zou doorgaan? Misschien ten overvloede wil ik myn verhouding tegenover Nederland in 'n gelykenis overzetten. Ik zal my verbeelden dat myn hospita ('t slechtste schepsel dat ik my kan voorstellen) -

O frau Frisch, als ik ooit loisir kryg om myn Woutertje afte maken, dan kom je er in! Onlangs schold ze my uit - wel een half uur lang. Of neen, ze schold my niet uit, want ze zeide niets over my; ze schold, tegen my sprekende, en ik moet gelooven dat het op my gemunt was, maar wàt ze zei, kon even goed, of even slecht, overal gezegd worden. Ik antwoordde niet. Dit zwygen was geen zachtmoedigheid, maar preoccupatie. Ik trachtte te onthouden wat ze zeide, om later ‘waar’ te zyn, als ik 't eens beschreef, en ik dacht er by: ‘komiek! als ik nu precies weergeef al 't leelyke dat ze vertelt, zullen ze 't mooi vinden. Waarom doet Mr Gram uit de Nederland dat niet? En velen?’

frau Frisch dan zou kunnen hebben een meid die haar hindert, die haar in den weg is, die ze haat. Maar... er zyn redenen om 't gehaatte schepsel te ontzien. Die meid heeft haar verweten dat ze... frau Frisch is. Een zware beschuldiging indedaad, voor ieder die weet wat het zeggen wil frau Frisch te zyn! Weg moet ze, die aanklaagster, dat wandelend verwyt - maar hoe? Wou ze nu maar eens onvoorzigtig stelen - zoo'n betrapping was wat waard! De meid steelt niet, of doet het heel voorzigtig, en geeft geen voorwendsel om haar aantevallen. Ze weet wat men zoekt, en is op haar hoede. Maar zie, daar verneemt ze dat de kruienier op den hoek (klakkeloos, nuchter, en zonder te weten welk wapen hy aan frau Frisch levert,) haar beschuldigt, in zyn winkel democratische vry arbeid te hebben bedreven. De meid is in staat hem door onwraakbare getuigen te bewyzen:

dat ze nooit anders gewerkt heeft dan gedwongen;

dat ze überhaupt zelden werkt, gedwongen of niet;

Dat ze zeer aristocratisch is;

Dat ze nooit in z'n winkel geweest is;

Dat ze - kortom, al wat ge wilt... meent ge dat die meid haar pleidooi zou brengen voor 't tribunaal van Frau Frisch? - Neen!

De natie neemt de malle vergelykingen met Chateaubriand & Stowe voor zich, en laat my de aanmerkingen op den snit van myn rok, al bewys ik dan ook dat ik in m'n hemdsmouwen was. Ik ben bang voor Hollandsche regtvaardigheid, voor Hollandsche eer. - Mogt gy - op myn verzekering dat ik in myn zaak onaantastbaar ben -

Dat deugt niet, want... men tast me aan. Nu, op myn verzekering dat ik elken aanval kan afslaan, zóó dat een regtvaardig kampregter my den prys gunt, mogt gy me aanraden dien stryd ook optenemen voor een onregtvaardig publiek dat my in geen geval den prys gunt - dan zal ik het doen!

Maar helaas, er zal in myn antwoord weer veel voorkomen dat U te veel is. Als aestheticus zult ge altyd gelyk hebben. Helaas, dat ik aan andere eischen heb te voldoen dan aan die der aesthetiek! Ik meen nu niet copyloon. Indien het daarom was, zou immers de gelegenheid my welkom zyn eene brochure in de wereld te zenden, en ik zou niet weifelen over de vraag of 't my weer schaden zal? Het ‘een en ander’ heeft me weer geen handbreed nader aan myn vrouw en kinderen gebragt. Uw beschouwing van dat stuk was toch zeer cordaat, en de slot-aanmerking was juist wat ik noodig had. Vergeefs -

18 Novr

Ik wilde zeggen dat een refutatie, zoo kort en bondig als ik ze zou kunnen maken, geen boekhandelaars-zaak is, en ze wordt, om de weinige volume, niet geplaatst.-

Indien ge my aanraadt te antwoorden (maar wel waarlyk: indien) ja, dan neem ik uw vriendelyk aanbod om my 't dossier van 't proces te bezorgen, aan. En in dat geval zal het goed zyn, denk ik, op 't verschynen der ‘Revue moderne’ te wachten, en zelfs zal ik dan een stuk uit een oude Duitsche (Politische Jahrbücher, of zoo iets) er by trachten te krygen. Die leutert ook over liberalisme en vry arbeid. Ils ne sortent pas de là.-

Ik bezit overigens geen Havelaar, geen Minnebrieven, geen Vry arbeid. Myn vorige uitgever beweert dat ik hem 3-400 schuldig ben. Hy zond me een nota waarin dat zou bewezen zyn - maar ik heb 't ding niet ingezien. Ik betwyfel zeer of... Chateaubriand ooit verlegen is geweest om 'n Atala of 'n Genie du Christianisme. Moet zoo'n toestand niet bitter maken?

Ik schrik daar by t bedenken dat het den schyn heeft alsof ik dàt alles ook nog van u vraag. Waarlyk niet! Ook heb ik die vorige schryvery niet stipt noodig.