* 27 september 1863
Fragmenten uit een brief van Multatuli aan Mimi. Drie vellen blocnote, gelinieerd, telkens aan éen zijde beschreven. (M.M.) Kopie door Mimi.
27 September (18)63
‘Verschil tussen denken en voelen?’ Ik zal probeeren 't te zeggen. Primo: alles is voelen en ‘Gefühl ist Alles (ook zelfs in zintuigen: rieken, zien, hooren, proeven, 't is alles gevoel. Stipt zou't zyn te zeggen: de mensch heeft één zintuig, maar - naar de aard der lichaamsdeelen vatten die de indrukken op verschillende manier op. De prikkeling, die elk voorwerp dat wy waarnemen op ons teweeg brengt, verschilt naar 't organisme der deelen die 't waarnemen. By oog openbaart zich't gevoel in zien, in den neus in rieken, etc.-
Maar nu zoogenaamd onstoffelyk: Ook daar is alles voelen. Wat wy denken noemen is ‘met meer of min regel, meer of min met wil, orde brengen in dat gevoel. Het eene gevoel te laten volgen op't andere op 'n wyze die een derde, vierde 1000ste gevoel voortbrengt, logies uit het vorige afgeleid.-
Verbeeld je dat elke indruk, elk gevoel een soldaat is. Ik werf soldaten, of wel zy komen ongeroepen, dat is: ik kryg veel indrukken, gevoel veel.
Ik orden die soldaten tot leger (goed of verkeerd, dat is'n tweede) ik zet ieder op z'n plaats, en doe ze op zekere wyze bewegen (ik denk.) - De vergelyking is niet geheel juist (dat is een vergelyking nooit, dat kan niet anders) want werven en regelen van 'n leger is niet hetzelfde, terwyl voelen en denken wel 't zelf de is, en maar anders toegepast. - Ik zal 't eens anders uitleggen. Ieder voelt, en altyd. Maar niet ieder (noch wie ook, altyd) geeft zich rekenschap van zyn gevoel. Dikwyls nemen wy de soldaten aan, en... laten ze weer loopen.-
Voelen is passief, ondergaand, lydend. Denken is handelend, voelen is onbewust, denken is bewust.-
't Is nog niet zuiver uitgedrukt. Wie niet juist kan uitdrukken wat hy meent, meent niet juist. Dus wil ik je't verschil tusschen denken en voelen beter zeggen:
(Gevoel is hier 't ondergaan, 't opvangen van indrukken’, niet sentiment, niet gevoeligheid. Dat is zekere ziekelyke toestand van 't gevoel, de tic douloureux der ziel. Wy spreken nu van 't normaal, gezond voelen.-
Velen weten hun gevoel niet te gebruiken, zoodat het een gevoelen (opinion) wordt (gebrek aan regeling.) De meesten geven hun gevoel voor gevoelen (opinion) uit.
Wie diep en snel voelt, gevoelig is, kan hooger of lager staan dan anderen. Hooger als die snelheid en diepte van opvolgende indrukken logies is, en later blykt te kloppen met stelselmatige orde van redeneering. Lager als 't een warboel is, een chaos.
Voorbeeld.
‘een kind te water! Ik zie 't voel den indruk, voel in één oogenblik 10 boekdeelen smart van de moeder, voel medelyden, pligt, behoefte aan offer - alles even snel en juist.
Na 't kind er te hebben uitgehaald, zal men zien dat myn gevoel in één oogenblik den langen weg is afgeloopen, dien een lankdradige moralist zou moeten gaan in een dissertatie ‘over de wenselykheid om kinderen uit het water te halen.’
‘Een kat te water! Ik zie 't, en voel 't en spring er by. Later blykt er dat ik niet klop met den juisten moralist die 'n betoog leverde over 't ‘verkeerde om 't meerdere te wagen voor 't mindere-
Denken is de taktiek van 't gevoel. By zeer goede soldaten, kan de beste taktiek wezen er geen te hebben. ‘Er op in!’ Maar dit kan niet te voorzichtig worden toegepast. Wy hebben veelal eene voorbeschikking om onze soldaten voor goed aan te zien. Daartegen moeten wy waken.-
Als je zegt: hy heeft een fyn gehoor, d.i: zyn oor neemt met fyn onderscheid van indruk, klanken op, dan is dat een passieve hoedanigheid = voelen. 't Gebruiken van die fynheid tot regelen van klanken, weergeven, oordeelen enz. muziek maken is't gevolg, de handelende toepassing = denken.
Er is waarheid en liefde in myn ryk!
En dat is eigenlyk weer één.
Alles is een. Het zyn is waarheid
Het zyn werkt en beweegt en leeft door aantrekking = liefde.
Het zyn kan niet anders werken dan het doet, kan niet anders wezen dan het is:
= noodzakelykheid
= god
Dag myn heerlyk kind. Hoe meer ik je lief heb, hoe meer ik alles vat. (begrip door weten) en hoe beter ik ben.
Wil je wat hoogmoedig wezen, fancy.